Jak pokazać sztukę kochania w galerii

Mimo frywolnej treści nazwa ekspozycji w Muzeum Sztuki Stosowanej MAK brzmi trochę jak tytuł doktoratu: „Shunga. Sztuka erotyczna z Japonii”. I pomyśleć, że z taką powagą traktowany jest fenomen powszechnych kolorowych drzeworytów, które w minionych wiekach (XVII–XIX) były w Kraju Kwitnącej Wiśni niczym innym jak ludyczną formą pornografii. Ale czas robi swoje i dziś miejsce pokątnych miejskich straganów lub sekretnych szuflad w pracowniach co bardziej znanych twórców zajęły muzealne ściany i gabloty. Trzeba przyznać, że zasłużenie. Shunga to bowiem nie graficzny zapis kopulacji, ale artystyczny wyraz japońskiej kultury seksu, w jej pełnej złożoności. A pornografia w wyrafinowanych kulturach i tak jest lepsza od wyrafinowanej kultury w prymitywnych społecznościach. Lekko i powoli Oczywiście my, Europejczycy, nie mamy szans na samodzielne odczytanie wszystkich (lub choćby części) symboli i aluzji, które zawiera shunga, a które odwołują się do japońskiej literatury, historii, mitów. Ale i bez pomocy historyków sztuki i badaczy japońskiej kultury jest nad czym podumać. Przede wszystkim uderza aranżacja. Daremnie szukać tu seksu pośpiesznego, uprawianego byle jak i byle gdzie. U Japończyków to rytuał, do którego trzeba się starannie przygotować, ubrać, upiąć włosy. Z piciem herbaty, muzyką, w precyzyjnie wybranym miejscu. Brakuje tu jakichkolwiek odchyleń od normy, typu sadyzm, masochizm, fetyszyzm, nie ma homoseksualizmu. Z jednym dość niewinnym wyjątkiem: wojeryzmu, zazwyczaj w klasycznej postaci, służących podglądających wyczyny pani i pana. Dwie właściwości zwracają szczególną uwagę. Po pierwsze, postaci splecione w miłosnym uścisku pozostają w ubraniach i tylko ich narządy są obnażone, wyeksponowane i zawsze o mocno przesadzonych parametrach. Po drugie, mimo wysmakowanego estetycznie entourage’u shunga aż kipi od humoru, lekkości, ironii. Popularność shungi zdaje się przybierać ostatnio na sile. W 2014 r. w British Muzeum zorganizowano jej dużą prezentację, a rok później na muzealne namaszczenie dawnej pornografii zdecydowali się, po raz pierwszy w tak dużej skali, sami Japończycy, wystawą w Bunko Museum w Tokio. Z ogromnym powodzeniem, bo bilety na to wydarzenie kupiło 200 tys. osób. Ale trzeba przyznać, że także inne starożytne kultury dopominają się o uznanie swych zasług w artystycznym ukazywaniu damsko-męskich zbliżeń. Warto więc wspomnieć choćby o wystawie „Ogród rozkoszy”, która przybliżała seks w dawnych (a nawet bardzo dawnych) Chinach. Pokazywane w Hongkongu w 2014 r. prace z kolekcji Ferdinanda Bertholeta obejmowały bowiem artefakty powstałe na przestrzeni ponad 2 tys. lat, pomiędzy 220 r. p.n.e. a 1911. Co ciekawe, dawna sztuka erotyczna Państwa Środka wydaje się w stosunku do japońskiej bardziej dosadna, sprośna, z większą ilością nagości. Geografia, po jaką sięgają kuratorzy wystaw, jest oczywista. Poza Dalekim Wschodem to oczywiście Indie (wielka ekspozycja w paryskiej Pinakotece w 2014 r., inspirowana Kamasutrą), ale też Mezopotamia. Kilka lat temu w Muzeum Izraela pokazano okołobabilońskie eksponaty, z których najstarsze powstały na 1500 lat przed Kamasutrą i zadziwiają bezpruderyjnością w penetrowaniu tematu. Sztuka ze sztuki kochania Ambitnym przedsięwzięciem pozostają wystawy stawiające sobie za cel syntetyczną wędrówkę przez różne epoki, kraje, kręgi cywilizacyjne. Reprezentacyjny zestaw starożytnego świntuszenia pokazano więc m.in. na wystawach w Zurychu (2003 r.) i w Atenach (2010 r.). Bardzo ciekawa okazała się ekspozycja w londyńskim Barbican Centre „Uwiedzeni; Sztuka i seks od czasów starożytnych do czasów dzisiejszych” (2007 r.), konfrontująca dawne i współczesne wizerunki erotyki. Zazwyczaj niekorzystnie dla tych ostatnich. Widać, że zamiera nie tylko ars amandi, ale też „ars ars amandi”. Czasami uwaga kuratorów koncentruje się na konkretnym aspekcie erotycznych harców – jak „Homo Ars Erotica” w Muzeum Narodowym w Warszawie czy „Masochizm w sztuce” w Kunsthalle Graz. Ta ostatnia wystawa była na tyle osobliwa, że zorganizowana jako wiodący projekt w ramach Europejskiej Stolicy Kultury goszczącej wówczas w tym mieście. Trzeba przyznać, że w historycznej konfrontacji na obszarze łoża Europa wypada bardzo słabo. Jej honoru broni „gabinetto segreto” w Muzeum Archeologicznym w Neapolu, gromadzące to, co w kwestii seksu mieli do powiedzenia (a właściwie namalowania i wyrzeźbienia) artyści w Pompejach. A mieli naprawdę sporo. Ale to chlubny wyjątek. Kultura chrześcijańska sprawiła, że pruderyjny i męski punkt widzenia zapanował na długie stulecia, a szczytem perwersji stały się wizerunki z kategorii „Malarz (ubrany) i modelka (naga)”. Dość chętnie odsłaniano na obrazach torsy, a niekiedy kobiece piersi, ale za to starannie zakrywano przyrodzenia. Czyli dokładnie na odwrót niż w Japonii. W monografię lub w gender Czas nobilituje i nawet ewidentna pornografia z czasem staje się sztuką. Stąd organizowanie wystaw erotyczno-historycznych jest zajęciem bezpiecznym, bo nie naraża na zarzut demoralizowania. Gorzej ze sztuką współczesną, w której legitymizacja artystyczna jest znacznie bardziej wątła. I całkiem powszechne jest przekonanie, które wyraziła swego czasu Joan Smith w „New Statesman”: „Artyści mają więcej wymówek niż twórcy pornografii, ale często jest to jedno i to samo”. Chcąc jednak – mimo wzmożonej czujności społecznego cenzora – podjąć wyzwanie, kuratorzy mają do wyboru dwie drogi. Pierwsza to monograficzne wystawy twórców, którzy namiętnie i permanentnie powracali do erotycznych narracji. Druga to wpisanie się w tzw. współczesny dyskurs – genderowy, feministyczny czy tożsamościowy. Pierwszą tego typu nowoczesną i imponującą rozmachem (500 prac, 100 artystów) narrację wprowadziło Centre Pompidou słynną wystawą „Kobiecość – Męskość. Płeć sztuki” w 1995 r. Przez kolejne lata zorganizowano sporo podobnych wystaw i trudno byłoby je wszystkie przywoływać. Przypomnę więc tylko, że i my mamy w tej formule swój udział, który najmocniej zaznaczyły wystawy „Płeć: sprawdzam” w Galerii Zachęta w 2010 r. oraz „Gender w sztuce” w krakowskim MOCAK w 2015 r. I właśnie na tle tych wszystkich podszytych aksjologią ekspozycji-manifestacji mocno wyróżnia się druga z zapowiedzianych wystaw, zorganizowana z socjologicznym temperamentem w Muzeum Wiednia i nosząca intrygujący tytuł „Sex in Vienna”. Wydaje się, że stolica Austrii jest jedynym, obok Paryża, miastem w Europie, które posiada moralne prawo do tego typu kulturowej prezentacji. Francuzi mieli wprawdzie swego markiza de Sade, nieźle upamiętnioną w malarstwie tradycję słynnych burdeli i nocnych klubów. Ale Austriacy też sroce spod ogona nie wypadli, by przypomnieć zasługi Leopolda von Sacher-Masoch (stąd masochizm), teorie Zygmunta Freuda, powieści Arthura Schnitzlera i Elfriede Jelinek czy w końcu malarstwo Egona Schiele, uliczne akcje Valie Export i Akcjonistów Wiedeńskich. O ile jednak „Sex w Paryżu” brzmiałoby bardziej frywolnie, o tyle „Seks w Wiedniu” niesie w sobie nutę perwersji. Kuratorzy wystawy wpadli na oryginalny pomysł. Na przykładzie jednego miasta