„Proces” według Krystiana Lupy

„Ktoś musiał zrobić doniesienie na Józefa K., bo mimo że nic złego nie popełnił, został pewnego ranka po prostu aresztowany” – brzmi słynne pierwsze zdanie powieści Franza Kafki. „Im dalej w głąb uporczywych zdań, tym ciemniej – tłumaczy swoją fascynację utworem Krystian Lupa w dzienniku pisanym podczas tworzenia spektaklu. – Nie dowiemy się, za co bohater jest zatrzymany, o co oskarżony... Nie dowiemy się też, czy rzeczywiście jest niewinny... On zresztą też nie wie... Wie w ogóle coraz mniej, ale podejmuje rozpaczliwe zmaganie, nierówną walkę z Nieznanym. (…) A jednak natrętna prawdziwość tego, co się zdarza, nie pozwala nam pozostać na zewnątrz, budzi niepokojąco osobiste analogie... To ja, to my – JESTEŚMY ZATRZYMANI”. Scenografia nie pozostawia złudzeń – wielki, pusty pokój z drzwiami i oknem, w środku stół i krzesła to przestrzeń emblematyczna dla teatru Lupy. Nowością jest za to telewizor. Pani Grubach (Bożena Baranowska) i Franz K. (Andrzej Kłak, grana przez niego postać łączy cechy Józefa K. i Franza Kafki) oglądają jeden z programów publicystycznych, w którym politycy dyskutują o problemie dzikiej reprywatyzacji. Bryluje Ryszard Czarnecki z PiS, opisuje marny stan polskiego sądownictwa, co ma być kolejnym argumentem za powołaniem komisji śledczej do spraw afery reprywatyzacyjnej. „Proces” Lupy dzieje się tu i teraz. Hasło „komisja śledcza” w spektaklu powróci, nowa forma osądzania, za Kafką i za rzeczywistością, zostanie pokazana jako proceder tyleż skompromitowany i nieudolny, co widowiskowy i przerażający. Nad prawem triumfuje doraźnie pojmowana sprawiedliwość, kodeksy są pełne pornograficznych rysunków, adwokaci nie mają dostępu do akt, reprezentują swoich klientów na podstawie plotek, przecieków i znajomości. Wszystko jest przypadkowe i tymczasowe albo przeciwnie – dawno przesądzone. Cała machina, dochodzi do wniosku Franz K., działa tylko po to, by człowieka skompromitować i złamać. Na widowni sądowej zasiada suweren, to przed nim toczyć ma się widowisko. K. z początku jest nastawiony bojowo, buńczucznie obnaża nieudolność nowego sądu, brak powagi, niezgodność z prawem, i aresztowania, i całego sądu. Jednak logiczne argumenty nie mają w dzisiejszej Polsce żadnego znaczenia, co Lupa pokazuje w tyleż drastyczny, co skuteczny sposób. Przemowę K. przerywa Student – asystent sędziego, rzucając się nagle na żonę woźnego i gwałcąc ją, przy zupełnym braku reakcji zgromadzonych. To wytrąca K. z rytmu, pozbawia go języka, bo do rzeczywistości, która wypadła z ram logiki, nie pasują logiczne argumenty i znane dotąd słowa. Jak mówić o dzisiejszej rzeczywistości, w której nic już nie znaczy tego, co znaczyło jeszcze niedawno, a sensy i definicje ustalane są na bieżąco i stale się zmieniają? Jak opisać swoje uczucia i jak działać? To najważniejsze pytania spektaklu. Odbierając dzień po środowej premierze „Procesu” Order Komandora Sztuki i Literatury w ambasadzie Francji, Lupa zestawiał Francję, kraj racjonalności, i Polskę – królestwo irracjonalnego. Jak się porozumieć? Premiera „Procesu” odbyła się w Nowym Teatrze w Warszawie dzięki współpracy czterech stołecznych scen, środkom z warszawskiego ratusza oraz od francuskich teatrów i festiwali, które włączyły się w produkcję spektaklu i zamierzają go u siebie pokazać. Historia inscenizacji jest długa, znacząca i ma odbicie na scenie. Pierwsze próby odbyły się w marcu 2016 r. w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Ale w sierpniu tego samego roku po trwających 16 minut obradach komisja konkursowa (głosami głównie osób związanych z dolnośląskim urzędem marszałkowskim) wbrew zespołowi aktorskiemu wybrała na nowego dyrektora sceny Cezarego Morawskiego, a potem zaczęły się zwolnienia aktorów i zdejmowanie kolejnych spektakli z afisza. I Lupa zawiesił prace nad premierą. W międzyczasie powstał Teatr Polski – w podziemiu: aktorzy i dawni reżyserzy tworzą kolejne spektakle, grane gościnnie w rozmaitych przestrzeniach. Próby do „Procesu” zostały ostatecznie wznowione w sierpniu tego roku, z wrocławską obsadą na warszawskim uchodźstwie. Cała historia „dobrej zmiany” w teatrze ma odzwierciedlenie w drugiej części spektaklu. K., meandrując po korytarzach sądowych, trafia do poczekalni, w której spotyka oskarżonych, czekających, tak jak on, na rozprawę. Mają zaklejone czarną taśmą usta. To aluzja zarówno do tego, że część aktorów Polskiego ma sprawy w sądzie pracy, jak i do akcji protestacyjnej – czarna taśma na ustach była symbolem protestu przeciw pacyfikowaniu Polskiego i gestem solidarności wobec aktorów i aktorek teatru. Słyszymy serię z karabinu maszynowego i widzimy na filmie padających aktorów. Kolejnym komentarzem do psychicznej kondycji niedawnych aktorów wrocławskiego Polskiego jest powstała na bazie improwizacji scena, w której, leżąc na szpitalnych łóżkach, Andrzej Kłak, Marta Zięba, Małgorzata Gorol i Adam Szczyszczaj płynnie przechodzą od grania postaci (Franza Kafki, związanych z nim kobiet: Felicji Bauer i Grety Bloch oraz przyjaciela i wydawcy „Procesu” Maksa Broda) do opowieści o własnych odczuciach aktorów do niedawna jednej z najbardziej prestiżowych scen w kraju, dziś próbujących odnaleźć się w nowej sytuacji. Szczyszczaj/Brod czyta futurystyczną książkę o Polsce w roku 2017, gdy ktoś z rozpaczy „pali się na placu centralnym”. Gdy Piotr Szczęsny decydował się pod Pałacem Kultury i Nauki na ten dramatyczny akt niezgody na autorytarną politykę PiS, próby Lupy i jego aktorów odbywały się w mającym siedzibę w PKiN Teatrze Studio. Aktorzy powtarzają bardzo „Lupową” frazę: „wykolejenie marzenia”. Na plakacie do spektaklu człowiek witruwiański autorstwa Leonarda da Vinci, symbol człowieka twórczego, kreatywnego, ma związane ręce. W tej części spektaklu pada też pytanie do Franza Kafki: dlaczego nie uratował sióstr przed Holocaustem, w skrócie: dlaczego sztuka nie pomaga żyć, dlaczego nie ma siły sprawczej? Na koniec aktorzy pytają nas, wi