Zaduszki i żałoba w literaturze

Wystarczy policzyć, ile w ostatnim czasie ukazało się ważnych książek o żałobie i śmierci. Nagrodę Nike (a wcześniej Paszport POLITYKI) zdobyły „Rzeczy, których nie wyrzuciłem” Marcina Wichy o porządkowaniu rzeczy i wspomnień po zmarłej matce. Jak mówił autor: nie chodzi o to, by żałobę odprawić i zakończyć – chodzi o to, żeby z matką być nadal. Marek Bieńczyk w „Kontenerze” nie wspomina zmarłej matki – chce, by była obecna. Janusz Głowacki w pośmiertnie wydanej książce pisze o tym, że nie pozwalał zmarłej matce odejść, przywoływał ją ciągle. Czasem bywa odwrotnie. Zmarła matka wraca jak upiór – tak jest w wierszach Michała Szymaniaka „Dziury w policzkach”. A nowa powieść Myśliwskiego? Przecież bohater „Ucha Igielnego” ugania się za widmem kobiety z przeszłości, próbuje wyrwać ją śmierci i zapomnieniu. Polska literatura odprawia dziady, przywołuje zmarłych, jest zwrócona ku grobom. Tak jest dzisiaj i tak było wcześniej, w cieniu wojny, w PRL, zwykle w opozycji do oficjalnych obchodów i narzuconych bohaterów, odprawialiśmy naszą prywatną żałobę. Powroty zmarłych i widm znajdziemy w twórczości Konwickiego – czasem nie wiadomo, kto jest żywy, kto martwy, czy jesteśmy w Warszawie czy w zaświatach. Nieustanne obcowanie żywych i zmarłych trwa w utworach Tadeusza Różewicza. „W moim wyobrażeniu i odczuciu – pisze Różewicz w „Przygotowaniu do wieczoru autorskiego” – są umarli, którzy odchodzą w zaświaty szybko, i są tacy, którzy opuszczają nas wolno, z ociąganiem, niechętnie. Obcują z nami po śmierci, pełni jeszcze życia, które nie stygnie (…). Gromadzą się dokoła w snach i na jawie”. To są zmarli przyjaciele, brat, matka (poświęcił jej całą książkę „Matka odchodzi”, napisaną wiele lat po jej śmierci), koledzy z partyzantki – wszyscy, którzy zginęli w czasie wojny. Przywracanie pamięci To nie są po prostu wspomnienia – w wielu utworach zmarli nawiedzają poetę bez jego woli, przychodzą we śnie. Różewicz na różne sposoby opowiada o tej koegzystencji, w wierszu „budzik” nazywa siebie „pasterzem zmarłych”, a w „Domku” pisze: „Ja domek dla umarłych/znaleźli tu swoje/ostatnie schronienie”. Przy czym nie jest to łagodna koegzystencja – zabici wywołują w ocalonym poczucie winy i niesprawiedliwości. Pochód zmarłych pojawia się w „Kartotece”: „Ze wszystkich szpar wychodzą pokrzywdzeni, zabici” – mówi bohater. I nie tylko nie chcą go zostawić w spokoju, ale starają się pociągnąć żywych za sobą. Pisanie jest przywracaniem pamięci przede wszystkim o bezimiennych śmierciach, ale z drugiej strony jest też sposobem obrony przed naporem zmarłych, przed ich nieustanną obecnością: „Umarli/odwróćcie się ode mnie” (…) „odejdźcie zostawcie mnie/w spokoju” – pisze Różewicz w wierszu „budzik”. „Dzisiaj umarła mama. A może wczoraj, nie wiem. Z przytułku przyszedł telegram: »Matka zmarła. Pogrzeb jutro. Wyrazy szacunku«. To niczego nie wyjaśnia. Może to stało się wczoraj”. Tak zaczyna się „Obcy” Camusa w przekładzie Marka Bieńczyka, który niemal jednocześnie opublikował własną książkę osnutą wokół śmierci matki: „Kontener”. Opowiada w niej również o rozmaitych ujęciach żałoby w literaturze, od Prousta, Flauberta, przez Barthes’a i jego „Dziennik żałobny”, aż po wiersze Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego. Zachowanie obecności Bieńczyk zastanawia się nad naturą snów, dzięki którym rzeczywiście myślimy o zmarłych. Sen przynosi zmysłowe obrazy. Książka Bieńczyka to nie jest opowieść o pracy żałoby, on sam woli słowo „zmartwienie” – ono nie zakłada procesu, którego efektem jest powrót do życia i oderwanie się od czyjejś śmierci. Przeciwnie, tutaj chodzi o obecność. Bieńczyk przypomina Canettiego, który po śmierci matki przysiągł sobie, że napisze książkę przeciwko śmierci, marzył o utworze, który przywoła ją do życia. Książka Bieńczyka nie jest takim buntem, ale w niej również jest niezgoda na mechaniczność odchodzenia. Ten esej jest poszukiwaniem słów, metafor i formy, by tę obecność matki opisać i zarazem przywołać. Takim obrazem są jętki, efemerydy krążące w świetle, w nocy, ale też i kontener – pojemnik wspólnego oddechu żywych i martwych. We śnie pojawia się motyw przejęcia oddechu zmarłego, dzięki czemu można dalej wspólnie żyć. W książce Bieńczyka na różnych płaszczyznach odbywa się to obcowanie ze zmarłymi, poczucie intensywnego życia równoczesne z poczuciem śmierci: „Powiedz, po co to wszystko? To zmartwienie, te powroty, te melancholie? Te groby, to rozpamiętywanie? (…) – Wszystko dlatego, że tak bardzo chcemy żyć”. „Kontener” z książką „Rzeczy, których nie wyrzuciłem” Wichy łączy pragnienie, żeby zachować obecność zmarłego. Przy czym w tej drugiej chodzi przede wszystkim o język. O język matki i jej pokolenia, o sposób mówienia, o nieufność wobec słów, bo przecież słowa zawiodły. Chodzi też o ironię i humor, o poczucie, że rozpadowi świata można przeciwstawiać dobrze zbudowane zdanie, tekst. „Potrafię rozpoznać głos ludzi z jej pokolenia. Niby mówią prosto, ale starannie dobierają wyrazy. I zawsze ich słowa mają oddychającą, wodoodporną podszewkę ironii. Jak materiały, z których teraz robi się buty”. Okazuje się, że z tego języka zbudowany jest też syn, i on ten język przekazuje dalej. Chodzi o pewną formację, która odchodzi, a którą można zachować właśnie poprzez słowa i język. W literaturze najnowszej pojawiają się też obrazy czerpiące wprost z „Dziadów”, nawiązujące do przekonań, że zmarli nie odchodzą łatwo ze świata, część się błąka gdzieś pomiędzy, można im pomagać – przywołując ich – można też ich przytrzymywać zbyt długo na ziemi. „Wybacz mateczko, że cię do tej książki raz po raz pakuję – pisze Głowacki w „Bezsenności w czasie karnawału” (wydanej pośmiertnie i przypominającej tylko zarys książki) – ale mam żal, że ja o tobie pamiętam, a ty o mnie w ogóle. (…) Jedna kobieta powiedziała, że ty tu gdzieś krążysz, bo ja ci nie pozwalam odejść i się ciebie czepiam, i trzymam uparcie. Ostatnio pani, która na Bednarskiej sprząta, wybiegła z krzykiem z mieszkania, bo straszy”. Co można zrobić dla zmarłych, żeby w spokoju odeszli? W różnych kulturach i wierzeniach znajdujemy różne odpowiedzi, są tradycje, w których to obcowanie ze zmarłymi przyjmuje postać biesiady, dzielenia się jedzeniem, jak w naszych „Dziadach” Mickiewicza: „Jest jałmużna, są pacierze,/I jedzenie, i napitek. (…) Czego potrzebujesz, duszeczko;/Żeby się dostać do nieba?”. Jedną z najciekawszych wizji obcowania zmarłych i żywych przynosi wydana w tym roku po polsku powieść George’a Saundersa „Lincoln w Bardo” (przeł. Michał Kłobukowski). Historia była prawdziwa: ponoć Lincoln tak bardzo kochał swojego synka, że po jego śmierci odwiedzał go i wyjmował z trumny martwe ciało. Kiedy w powieści Lincoln przychodzi do chłopca, zlatują się inne duchy, głodne życia, tęsknią do tego, żeby ktoś żywy je