Jak wygląda życie korespondenta wojennego

Krzysztof Miller fotografował w latach 90. obozy dla głodujących i umierających uchodźców w Kongu. Jechał terenowym motocyklem do jednego z nich, położonego najgłębiej w dżungli, droga zamieniła się w wydeptaną przez uchodźców ścieżkę. Fotograf i korespondent wojenny „Gazety Wyborczej” dogonił na niej grupę fotoreporterów, którzy wyjechali z hotelu przed świtem. Zatrzymali się na poboczu, by wypalić trochę lokalnej samosiejki. „Ten, który podaje mi batata, João Silva, kilkanaście lat później straci nogi w Afganistanie. Wejdzie na minę. Teraz jeszcze z nogami stoi koło mnie” – opisuje Miller w swojej książce „13 wojen i jedna”. „To postój bez słów, bo każdy wie, po co tędy jedzie. Słowa są niepotrzebne. Żadnych hałarju. Żadnych hałdujudu. Milczymy pełni szacunku dla historii, po które tu przyjechaliśmy. A THC rozchodzi się po organizmie. Znieczula. Daje poczucie dystansu do rzeczywistości. Ośmiela”. Ci sami fotografowie, operatorzy i dziennikarze dokumentujący konflikty zbrojne spotykali się w terenie. Warunki pracy, zwłaszcza na frontach wojennych, automatycznie rodziły bliskość i zaufanie. Rozumieli też, że za prawo do wykonywania tego zawodu człowiekowi wystawiony zostanie rachunek, jak mówi Silva. Choć – jak wynika znów z opowieści Millera – niespecjalnie lubili o tym rozmawiać. Tamto spotkanie w kongijskiej dżungli to jednak przeszłość. Ostatnie 25 lat wymusiło zupełnie inne podejście do wojennego fotoreportażu: stopniowo zmieniły się media, przemianom uległa sama wojna i zwiększyło się zagrożenie dla bezstronnego człowieka z aparatem. Fotografia wojenna jest dziś inna, bo sam kontakt z drugim człowiekiem został mocno utrudniony. Robienie zdjęć takich jak te w obozach w Kongu Miller nazwał „niedecydującym momentem”. Naciśnięcie spustu migawki nie miało bezpośredniego przełożenia na dalsze życie ofiar konfliktu, co wcześniej zdarzało się ikonicznym kadrom wojennym, „decydującym momentom”, jak je z kolei nazywał ojciec fotoreportażu Henri Cartier-Bresson. Miller robił zdjęcia zapomnianym, wygłodzonym dzieciom, które osłabione nadal załatwiały się w stare kartonowe pudła po pomocy z UNHCR. Wojen, na które można było wtedy pojechać, było dużo. A radzący sobie z ekstremalnymi sytuacjami w niebezpiecznym terenie Polacy mocno się ze sobą zaprzyjaźniali i kiedy trzeba było, wspierali. – W Afganistanie zachorowałem na żółtaczkę pokarmową, groziło mi pozostanie w bardzo złych warunkach. Waldek Milewicz z TVP i Jacek Kaczmarek z IAR pomogli mi się ewakuować – opowiada Miller. Na wojnę w Afganistanie Miller jeździł z Wojciechem Jagielskim od 1992 r. Do Czeczenii też wracali kilkakrotnie. Zaufanie autochtonów zdobywali tam tygodniami, udowadniając, że nie mają złych zamiarów, pijąc z ludźmi kawę, rozwieszając pranie i chodząc na zakupy. – Jak nie mają zaufania, to nigdy się nie otworzą, a jak się nie otworzą, to nie zrobimy dobrego dokumentu – mówi o kontakcie z ludźmi Miller. Nic nie mogło przygotować na śmierć innych korespondentów. A ta w natężeniu głośnych, wybuchających i toczących się poza głównym nurtem medialnym wojen musiała się zdarzać. Fotografowie na froncie orientowali się, że pocisk leci szybciej niż dźwięk, że dopiero po jego uderzeniu kilka centymetrów obok głowy usłyszą serię z karabinu maszynowego. Jeżeli kula trafiła korespondenta, jego śmierć była najczęściej przypadkowa i nie miała znaczenia dla toku wydarzeń wojennych. Piotr Andrews, wieloletni fotograf Reutersa w Afryce i Europie Środkowo-Wschodniej, jeździł po przedmieściach Johannesburga ze słynną grupą fotoreporterów z Bang Bang Club i dokumentował upadek apartheidu. Był świadkiem ataku na jednego z członków grupy, Kena Oosterbroeka. Martwego znalazł go potem w sali szpitalnej. – Dlaczego nie zrobiłem wtedy zdjęcia? Nie zrobiłem, po prostu. Nie myślałem o tym zupełnie, chciałem się dowiedzieć, co się stało z moim drugim ostrzelanym kolegą – tłumaczy. Był nim Greg Marinovich. Przeżył, a później jeszcze dwa razy był ranny. Fotoreporterzy uznali, że przyciąga kule. I żartowali. Niektórzy, że lepiej z nim nie jeździć, inni, że nawet jeżeli zostaną ostrzelani, pociski trafią pewnie w Marinovicha. Każdy fotoreporter miał własną granicę bezpieczeństwa wyznaczającą, jak blisko wydarzeń może podejść. Miller robił kiedyś zdjęcia amerykańskiemu saperowi rozbrajającemu minę. Był tak blisko, że jeszcze krok i jego stopa znalazłaby się na ładunku. Teraz mówi też, że nie da się przygotować człowieka do fotografowania w warunkach ekstremalnych. – Każda taka sytuacja jest dynamiczna i każdy fotoreporter jest w jakiś sposób ukształtowany. Ma swoją empatię, siłę przebicia. Ma swoją siłę fizyczną, czyli to, co decyduje o tym, ile czasu będzie mógł biec do przodu i ile będzie mógł uciekać – Miller mówi tu o wyznaczaniu granicy, która dziś nie ma znaczenia. Nikt na Bliski Wschód pracować nie pojedzie, bo na zagranicznego dziennikarza w Syrii czy Iraku czeka w najlepszym wypadku kulka w głowę, w najgorszym – poderżnięcie gardła. Jako pierwszy brutalną zmianę w charakterze wojny zasygnalizował tłum. Do pewnego momentu korespondenci byli w stanie przewidzieć reakcje obcego zbiorowiska i czuli się w nim w miarę bezpieczni. Co najwyżej fotoreporterki, jak Lynsey Addario z „New York Timesa”, miały problem z obmacującymi je mężczyznami, utrudniającymi robienie zdjęć podczas demonstracji. Gdy Addario po takim doświadczeniu w Afganistanie wróciła do samochodu, w środku czekali jej koledzy, którzy przeglądali swoje ujęcia i nie mieli pojęcia, że miała jakieś kłopoty. Miller też bez większego problemu robił zdjęcia w tłumie islamskich radykałów w Afganistanie i w Iraku przed pierwszym powstaniem przeciwko wojskom koalicyjnym. Wszystko zmienił 2001 r., atak Al-Kaidy na Stany Zjednoczone. Tłum przestał traktować dziennikarzy zagranicznych i miejscowych obojętnie. Gdy szwedzki korespondent Martin Adler fotografował wielotysięczny natłok islamistów w Mogadiszu w Somalii, ktoś z bliskiej odległości strzelił mu w serce. Andrews po śmierci kolegi i poważnym pobiciu w tłumie przez jakiś czas po prostu nie mógł fotografować demonstrujących. Miller też nie zdecydowałby się teraz na wejście w manifestację na Bliskim Wschodzie. Fotograf przestał być bezstronnym uczestnikiem wydarzeń, informującym świat o cierpieniu ludzi i mogącym zaalarmować o pomoc. Bez własnej woli stał się dla autochtonów częścią wrogiego obozu. Międzynarodowe operacje wojskowe w Afganistanie i Iraku wzmagające rozchwianie sytuacji w regionach i towarzyszące im coraz większe zagrożenia dla zagranicznych korespondentów spowodowały, że pojawiło się określenie dziennikarz camperowy. Oznacza korespondenta ruszającego z bazy i powracającego do niej, który może polegać tylko na wojsku i dokumentuje całą historię z miejsca, do którego wojsko pozwoli mu dotrzeć. Dziennikarze camperowi nie mogli nawiązać kontaktu z autochtonami. Ani zweryfikować informacji, jeżeli wojsko tego nie chciało. Tak było w Afganistanie i Iraku, tak jest częściowo we wschodniej Ukrainie, gdzie dziennikarzowi też przydzielana jest dużo skromniejsza wojskowa ochrona. Duża różnica w porównaniu z historiami Jagielskiego i Millera, towarzyszących tygodniami w strefie wojny Czeczenom. Addario z dziennikarką „New York Timesa” Elizabeth Rubin (była wtedy w pierwszych miesiącach ciąży) towarzyszyły jednej zmianie w dolinie Korengal, zwanej przez amerykańskich żołnierzy najbardziej niebezpiecznym miejscem na świecie. Na górzystą dolinę spadło 70 proc. amerykańskich bomb, zginęło tam 50 proc. wojskowych w Afganistanie. We wgryzających się w głąb doliny małych posterunkach żołnierze ostrzeliwani byli z każdej strony. Kobiety towarzyszyły wychodzącym z posterunków patrolom. Addario mogła wtedy fotografować miejscową ludność. Gazeta chciała, by zrobione przez nią zdjęcie twarzy chłopca zranionego szrapnelem znalazło się na pierwszej stronie. Redaktorzy nie mogli jednak potwierdzić, czy szrapnel wystrzelili talibowie czy amerykańskie wojsko. Zdjęcie i związana z nim historia kontroli wojskowej ukazały się dopiero w tym roku w książce Addario „It’s What I Do: A Photographer’s Life of Love and War”. W Korengal dokument „Restrepo” kręcili dziennikarz Sebastian Junger i fotograf Tim Hetherington (zginął rok później na froncie w Libii). Ich film obnaża powtarzane po Wietnamie te same błędy amerykańskich dowódców wojennych w Afganistanie. Dolinę pokazują tylko z pokładów uzbrojonych śmigłowców, w dymie wybuchających bomb. Dokumentaliści koncentrują się na wyalienowanych, kończących się czasem syndromem stresu pourazowego, przeżyciach żołnierzy. Jednak Junger utrzymuje w trakcie wywiadów, że pobyt w posterunku Restrepo i tak p