Bob Dylan wśród noblistów

„Dylan otrzymał Literackiego Nobla „za stworzenie nowej poetyckiej ekspresji, która wpisała się w wielką tradycję amerykańskiej pieśni”. Uzasadnienie werdyktu Akademii Szwedzkiej trafia w samo sedno. Teksty Dylana, choć odwołują się niekiedy do kanonu literatury powszechnej (poezja Rimbauda, Coleridge’a, Roberta Browninga, powieść „Moby Dick” Melville’a) i zdarza im się wykorzystywać wzniosły język świętych ksiąg albo metaforykę surrealistyczną, nader często wykraczają poza jakikolwiek szablon. To jest rzeczywiście „nowa poetycka ekspresja”, bo Dylan-autor na każdym etapie swojej artystycznej biografii wymykał się prostym klasyfikacjom, zwłaszcza jeśli mieliby ich dokonywać co bardziej konserwatywni mentorzy od literaturoznawstwa. Wpisywał się za to – niemal przez cały czas trwania kariery – „w wielką tradycję amerykańskiej pieśni”. No właśnie, co to za tradycja? Bob Dylan czuł się (i chyba nadal czuje) sukcesorem pionierów amerykańskiego folku. W 1961 r. zamieszkał na stałe w Nowym Jorku, bo tam najbujniej rozwijała się scena folkowa, a w szpitalu w New Jersey leżał duchowy i artystyczny patron młodego Boba Woody Guthrie, którego chciał odwiedzić i otrzymać coś w rodzaju błogosławieństwa. Warto pamiętać, że nazwa folk jest w Polsce rozumiana nieco inaczej niż w Ameryce, gdzie została wymyślona. U nas folkowcem może być każdy, kto nawiązuje w muzyce do jakiejkolwiek, nawet bliżej niesprecyzowanej, ludowości. Na przykład bracia Golec, Brathanki, a z czasów PRL zespół No To Co. W Ameryce pojęcie folku jako muzyki „ludowej”, rozwijającej się obok lub w opozycji do kultury głównego nurtu, doprecyzował muzykolog i badacz folkloru John Lomax. W komentarzu do wydanego (wspólnie z synem Alanem) w 1934 r. zbioru pieśni „American Ballads and Folk Songs” pisał, że folk jest „muzyką określonej społeczności charakteryzującą się autentyzmem, silnymi związkami ze swoim otoczeniem społecznym i antykomercyjnością”. Były to zatem oryginalne pieśni kowbojskie, murzyńskie bluesy i pieśni pracy, hymny śpiewane na strajkach i ballady opowiadające o lokalnych wydarzeniach. Nader szerokie spektrum, z którego wyrósł podgatunek protest songu. Pieśni protestu miały zwykle charakter ballad albo wzniosłych hymnów. Zagrzewały do walki o prawa, jak śpiewany kiedyś przez Pete’a Seegera, a potem przez Bruce’a Springsteena robotniczy song „We Shall Overcome”. Głosiły pokoleniową zmianę warty, jak „The Times, They Are A-Changing” Dylana. Traktowały o społecznym wykluczeniu, jak najbardziej znana z wersji wykonywanej przez angielski zespół rockowy The Animals murzyńska pieśń „The House of the Rising Sun” – lament kobiety zmuszonej do prostytucji. Swoją drogą osobliwe, że w Polsce „Dom wschodzącego słońca” stał się ulubioną piosenką zakładów poprawczych i więzień, ale jednocześnie był stałym punktem repertuaru przy ognisku i grał go każdy początkujący gitarzysta. Bo mainstream to obciach Bob Dylan we wspomnieniowej książce „Kroniki. Tom I” tak scharakteryzował swój repertuar z czasów młodości: „Nie miałem (…) piosenek nadających się do komercyjnego radia. Kawałki o bimbrownikach, matkach topiących własne dzieci, żłopiących benzynę cadillacach, powodziach, pożarach budynków związkowych, ciemności i trupach na dnie rzeki nie nadawały się dla radiofilów. Śpiewane przeze mnie folkowe pieśni nie były lekkie, łatwe i przyjemne. Nie zawijały łagodnie do portu”. I jeszcze dodawał: „Nie byłem jakimś zagorzałym przeciwnikiem kultury popularnej, nie miałem ambicji, żeby namieszać. Uważałem po prostu, że mainstream to obciach i manipulacja”. To charakterystyczne, że powojenny folk amerykański, którego był przez kilka lat emblematycznym reprezentantem, Dylan, jakby idąc śladem definicji Lomaxa, widział jako przeciwieństwo muzyki radiowej i komercyjnego mainstreamu. Pasowało mu to, bo sam nie lubił się dopasowywać. Po wielokroć (także teraz po werdykcie Akademii Szwedzkiej) pisano o tej Dylanowskiej niechęci do dopasowywania się. O tym, że nieustannie zdradzał swoich fanów. Najpierw w 1965 r. zdradził publiczność folkową na festiwalu w Newport, gdzie wystąpił z elektrycznym zespołem rockowym. Potem uwielbiających go hipisów, kiedy ostentacyjnie zrezygnował ze statusu proroka hipisowskiej kontrkultury i „poszedł do Nashville”, stolicy muzyki country, kojarzonej potocznie z konserwatyzmem i wartościami rodzinnymi. Później rozczarował jeszcze innych wielbicieli, kiedy zerwał z piosenkami „realistycznymi” na rzecz „mistycznych” i rozpoczął się czas poszukiwań religijnych, naznaczony gwałtownymi konwersjami z ateizmu na judaizm, z judaizmu na chrześcijaństwo i z powrotem na judaizm. Żywy głos Za każdym razem zaskakiwał fanów, wydawców, krytyków, opinię publiczną. Teraz też wprowadził w zakłopotanie Akademię Szwedzką. Wszyscy oczekiwali, że na występie na festiwalu Desert Trip, w piątek 14 października, odniesie się jakoś do ogłoszonego dzień wcześniej werdyktu noblowskiego jury, a tu nic, cisza – zagrał i pojechał dalej, jakby przyznanie mu najważniejszej na świecie nagrody literackiej kompletnie go nie obchodziło. Najbardziej cieszyli się organizatorzy kalifornijskiej imprezy, bo natychmiast po ogłoszeniu informacji o nagrodzie wszystkie bilety zostały wyprzedane mimo podniesionej od razu ceny. Nawiasem mówiąc, komitet szacownej nagrody nie miał okazji kontaktować się z laureatem bezpośrednio, a tylko z jego impresariatem, co jest dość typowe: Dylan od lat porozumiewa się ze światem w sprawach urzędowo-medialnych i organizacyjnych wyłącznie poprzez menedżerów. Nie udziela też wywiadów prasowych. Tym razem to wymykanie się artysty z prób zlokalizowania go zaczęło jednak dotyczyć jego statusu w literaturze, a przy okazji statusu literatury. W wydanej właśnie książce Jerzego Jarniewicza „All You Need Is Love. Sceny z życia kontrkultury” jest – dziś jak na zawołanie – fragment o Literackiej Nagrodzie Nobla dla Dylana. Autor dywaguje, co by było, gdyby tak się stało, i pisze, że „gdyby jurorzy Dylanowi takiego Nobla przyznali (…) otworzyliby literaturę na twórczość, która kiedyś była jej naturalną częścią, a dziś umiejscawiana jest zazwyczaj na literackich peryferiach, najchętniej zaś – poza literaturą. Chodzi o (…) utwory, w których słowo nie jest sekwencją liter na białej kartce, ale żywym głosem, wspólnikiem rytmu i melodii”. Jarniewicz ma słuszność, kiedy pisze, że taki werdykt zreanimowałby „tę zinstytucjonalizowaną nagrodę”, ale trzeba dodać, iż ów „żywy głos” literatury wybrzmiewa współcześnie wcale nierzadko i nie tylko dzięki Dylanowi. O tym, że literatura nie musi być wyłącznie „sekwencją liter na białej kartce”, dobrze wiedział choćby świetnie znany Jerzemu Jarniewiczowi Allen Ginsberg, który niemal zawsze używał na swoich wieczorach autorskich czy raczej występach muzycznego akompaniamentu. Czołowy rep