Co ma wspólnego Tytus de Zoo z pomnikiem smoleńskim

Pomnik ofiar katastrofy smoleńskiej, który politycy PiS chcą wznieść na pl. Piłsudskiego w Warszawie – wbrew woli władz miasta – ma mieć kształt schodów. „Schody do nieba” – mówią o nim osoby zaangażowane w konkurs. O wyjątkowości ma świadczyć fakt, że kojarzy się zarazem z grobowcem i samolotowym trapem. Ale w wydanej 30 lat temu XVIII księdze „Tytusa, Romka i A’Tomka” też są takie schody. Główny bohater – wiecznie uczłowieczana małpa, poznająca akurat historię sztuki – natrafia na nie w krainie abstrakcji. Ludzie są tu kubistycznie zdeformowani, a znaczenie tutejszych dzieł potrafią zrozumieć tylko wtajemniczeni. „Schody do Nikąd! – dziwi się Tytus na widok konstrukcji. – Przecież to idiotyczne i niepraktyczne”. Papcio Chmiel, autor całego cyklu, przyznał na łamach „Faktu”, że jest zaskoczony podobieństwem. Bliźniaczy charakter projektu pomnika smoleńskiego autorstwa Jerzego Kaliny i „Schodów do Nikąd” Papcia zauważyli internauci – odkrycie analogii było kwestią czasu. „Obawiam się, że z powodu wielkiej popularności Tytusów, pomnik będzie kojarzony bardziej z satyrycznymi schodami Tytusa niż z ofiarami smutnej katastrofy” – zauważył sam autor komiksu na swojej stronie internetowej. Trudno mu nie przyznać racji – księgę „Tytus plastykiem” wydano przez lata w półmilionowym nakładzie. A kilka pokoleń Polaków wychowało się na Tytusie. Mówimy Tytusem Skojarzeń z komiksem, którego powstało dotąd 31 ksiąg, nie licząc różnego typu wydawnictw dodatkowych, było ostatnio więcej. Choćby w styczniu, gdy media informowały, że dwóch braci konstruktorów z Niemiec zbudowało prototyp latającej wanny. Tymczasem w „Tytusie” wannolot latał już w latach 60. – w piątej księdze zwanej potocznie „Podróżą do ćwierć koła świata”. Później wrócił w zmodernizowanej wersji, jako wanNATOlot, żeby przypieczętować wejście Polski do NATO. Prorocze wrażenie robi księga XVI, w której Tytus zostaje dziennikarzem pisma „Trele Morele” i gdy cała reszta redakcji idzie na chorobowe, postanawia wydać własny numer – wzbogacony o coś, co dziś nazwalibyśmy fake newsami. Tutaj to kaczki dziennikarskie i wiadomości wyssane z palca albo sfingowane zdjęcia. „Cha, cha! To nawet lepsze wiadomości niż prawdziwe” – śmieją się zaproszeni do współpracy harcerze Romek i A’Tomek, również stali bohaterowie serii. W innych tomach mamy kolejne obrazki ze współczesności: monstrualne korki w dużych miastach, smog czy wszechobecny kult ciała. Mówienie Tytusem to zjawisko kilkupokoleniowe. Można więc zaryzykować, że Polacy w każdym wieku znają takie cytaty, jak: „Ale guz! Gdzie nóż?” albo „Zamknij okno, dym ucieka”. Pamiętają życzenia noworoczne: „Żeby nam się dzieci rakiet nie czepiały!”. I przepis na kawę: „czarną, mocną, ostrą i aromatyczną”. Wiedzą, że „dobra godzina” trwa 62 minuty, a jedna chwila trwa trzy momenty. A obecny na klawiaturze znak „~” to po prostu bezmyślnik i stawiać go należy, zgodnie z inwencją Tytusa, przed zdaniem niemającym sensu. W ostatnich latach nakładano na ten słownik – jak na wszystko – filtr polityczny. Przy okazji manifestacji opozycji na jej hasła prorządowa społeczność Twittera ironicznie odpowiadała „Precz z preczem”, przypominając hasło, które w XVI księdze Tytus wymyślił przez sen – śniło mu się, że zakuli go w dyby, gdy protestował przeciw średniowiecznej tyranii. Z kolei po premierze „Korony królów” komentowano, jak bardzo serialowy król Władysław Łokietek przypomina Papcia Chmiela, czyli Henryka Jerzego Chmielewskiego – 94-letniego już autora serii, grafika, autora wspomnieniowych książek i warszawskiego powstańca, który rysuje ją i wymyśla scenariusze nieprzerwanie od ponad 60 lat. Bohatera stworzył na łamach „Świata Młodych” dzięki zbiegowi okoliczności. Atmosfera w nowej gazecie – powstałej w 1949 r. z połączenia „Świata Przygód” z harcerskim „Na Tropie” – nie sprzyjała wtedy importowaniu „imperialistycznego” komiksu. Obowiązywał wzorzec „Pionierskiej Prawdy”. Wewnątrzredakcyjnym hasłem było – jak Chmielewski opowiadał kiedyś niżej podpisanemu – „robimy dziś pod »Prawdę« czy pod siebie?”. Ale czytelnikom spodobała się małpka – bohaterka historii obrazkowej o kosmosie, którą udało się opublikować Papciowi w październiku 1957 r., na fali ekscytacji radzieckim programem Sputnik. I ta małpka wyewoluowała w Tytusa de Zoo. Komiks na cenzurowanym Każdy z czytelników zna cytat: „Życie ludzkie jest ważniejsze niż czyjeś małe interesy”, choć może nie każdy pamięta kontekst – rzecz pochodzi z piątej księgi wydanej w 1970 r., jednej z tych pierwszych, mocno uwikłanych w tłumaczenie świata z perspektywy PRL. Bohaterowie idą przez pustynię i umierają z pragnienia, w końcu znajdują wodę – ale w automacie Mickey Water Corporation, po 10 centów za kubek. To wtedy Tytus w rewolucyjnym geście rozbija maszynę, z której tryska woda, zamieniając okolicę w oazę. Nie jest tajemnicą, że cały polski komiks powstawał wtedy dzięki nietrwałej równowadze między pomysłami autora, jego wydawcy i cenzury. Tak brzmiała dyrektywa wydawnictwa dotycząca tamtego tomu: „Nasza trójka musi (...) poskromić małego »cowboya-rasistę« prześladującego czarnego chłopca w Ameryce, spotkać się z Kubą (wyspą F. Castro) jako problemem Ameryki Łacińskiej. W drodze niechby zwiedli fortelem NRF-owski okręt szpiegowski na Bałtyku (...). Może gdzieś pomogą partyzantom (Angola)?”. Ale paradoksalnie to właśnie założenie „bawiąc – uczyć, ucząc – bawić”, pierwotnie narzucone przez wydawców, sprawiło, że „Tytus” stał się ciekawą społecznie kroniką czasów – nie tylko jako jedyny komiks wydawany w Polsce nieprzerwanie od tylu lat, ale w ogóle jako najdłużej istniejący u nas wytwór kultury popularnej – były w końcu gry i filmy, a nawet spektakl teatralny. Bohater doczekał się też hołdów i parodii. Pchnięty w stronę społecznego komentarza Papcio Chmiel wykorzystał swojego odstającego od normy bohatera i dalej rysował już bardziej niezależne od ideologii, ale ciągle atrakcyjne poza pierwotnym kontekstem wizje przeróżnych rebelii i przewrotów. I tak na wyspie palaczy Tytus formuje grupę walki o świeże powietrze, na planecie Neuma sam staje się przeciwnikiem BOA (Bojowej Organizacji Antyhałasowej), a w świecie abstrakcji – właśnie tym ze schodami – zostaje wrogiem publicznym jako przedstawiciel naturalizmu. Gdy przenosi się w przeszłość, to po to, by pomóc Kopernikowi w pracy nad teorią heliocentryczną albo żeby drukować odezwy do ludu przeciw pańszczyźnie. Nawet długo po 1989 r. Chmielewski ciągle rysował ścierające się ze sobą grupy społeczne. Pozostało to wszystko w zgodzie z formatem, w który kiedyś wtłoczyło komiks Wydawnictwo Harcerskie Horyzonty. Dalej jest (znów zacytujmy dyrektywy) „dowcipnie, ale głównie przez pryzmat spraw społecznych: warunków życia i nauki ich rówieśników, zajęć rodziców, perspektyw życiowych”. Po tworzonych na wyraźne zamówienie odcinkach o harcerstwie, milicji (księga o przepisach ruchu drogowego), podboju kosmosu i służbie wojskowej, w czasach gierkowskich pojawiły się oznaki fascynacji Zachodem – to wtedy Tytus wskoczył do ekranu na projekcji westernu „Strzały znikąd” i został w fikcyjnym świecie biznesmenem prowadzącym kopalnię zegarków. W latach 80. i 90. porzucił służby mundurowe na rzecz wolnych zawodów (kolejno próbował się uczłowieczać jako dziennikarz, plastyk, muzyk i aktor), jeździł na deskorolce albo malował graffiti, a wreszcie ponownie założył mundur (poprzednio przeciwstawiał się NATO, teraz dla tej organizacji pracuje) i w XXI w. zaczął rekonstruować przeszłość – czyli dalej robił to, czym Polska żyła. Historyczny charakter mają osobne tomy Chmielewskiego poświęcone odsieczy wiedeńskiej, bitwom grunwaldzkiej i warszawskiej. A nowa księga ma być poświęcona 100-leciu niepodległej Polski. Dziś koledzy wlewają Tytusowi do głowy „oleum patrioticum