Czy globalne ocieplenie da się zatrzymać

Politycy oficjalnie nie kryją zadowolenia i cieszą się, że w Katowicach udało się ustalić zasady wdrażania porozumienia paryskiego z 2015 r. Niemal do końca nie było to pewne, negocjacje przeciągnęły się o ponad dobę, w końcu powstał dokument zaakceptowany przez wszystkie 196 państw-stron Konwencji Klimatycznej. Zgniłe kompromisy W coraz bardziej podzielonym świecie taka zgoda to niemal cud, musiała być więc okupiona kompromisami. Brazylia uparła się przy specjalnym sposobie wprowadzenia rynkowego mechanizmu handlu emisjami gazów cieplarnianych, więc w ogóle wykreślono artykuł dotyczący tego problemu, pozostawiając kwestię późniejszym negocjacjom. Stany Zjednoczone w towarzystwie Rosji, Arabii Saudyjskiej i Kuwejtu nie zgodziły się, by przyjąć w treści dokumentu ustalenia Raportu Specjalnego Międzyrządowego Panelu ds. Zmian Klimatycznych (IPCC). Raport ten podsumowuje stan wiedzy naukowej na temat zmian klimatycznych i ich konsekwencji. Został ogłoszony jesienią 2018 r. i wywołał wielkie poruszenie na świecie, bo jasno pokazuje, że cel główny porozumienia paryskiego – zatrzymanie wzrostu temperatury atmosfery na poziomie 1,5 st. C powyżej poziomu z epoki przedprzemysłowej – wymaga szybkich i zdecydowanych działań. W ciągu najbliższych 12 lat należałoby zmniejszyć na świecie emisję gazów cieplarnianych o 45 proc., do połowy stulecia uzyskać neutralność emisyjną. Autorzy raportu pokazują też jasno, że niewielkie nawet przesunięcie celu – do 2 st. C – przełoży się na poważne konsekwencje: zwiększoną liczbę i intensywność ekstremalnych zjawisk pogodowych, długotrwałe upały, susze i ulewne deszcze, szybszy wzrost poziomu oceanów, koniec rafy koralowej. Przedsmak tego, co nadejdzie, mamy już dziś, gdy temperatura atmosfery wzrosła „jedynie” o 1 st. C. Jedno nadzwyczaj upalne lato, podobne do tych, jakie ostatnio dotykały Polskę, już teraz przekłada się na tysiąc przedwczesnych śmierci w dziesięciu największych miastach. Mimo to politycy postanowili przymknąć oczy na wiedzę naukową i zamiast pełnego uznania Raportu, w Katowicach jedynie odnotowali jego istnienie. Nie udało się także zmusić państw rozwiniętych do konkretnych deklaracji w sprawie pomocy finansowej dla krajów rozwijających się. Od 2020 r. w kasie powinno być na ten cel 100 mld dol. rocznie. Ciągle tych pieniędzy nie widać. W końcu też nie udało się zwiększyć ambicji klimatycznych: – Złożone dotychczas zobowiązania ograniczenia emisji gazów cieplarnianych oznaczają, że zmierzamy do świata cieplejszego o 3 st. C, i to pod warunkiem, że deklaracje zostaną zrealizowane – zauważa dr Andrzej Kassenberg z Instytutu na rzecz Ekorozwoju. Co w takim razie udało się ustalić w Katowicach, skoro przyjęty dokument jest tak rozwodniony? Najważniejsze, że nie doszło do załamania negocjacji i nikt nie odszedł od stołu. Nie było to pewne, wszak prezydent Stanów Zjednoczonych jawnie kwestionuje prawdziwość zmian klimatycznych i już w 2017 r. zapowiedział, że USA wycofają się z porozumienia paryskiego. Podobnie obawiano się stanowiska Brazylii, której nowy prezydent Jaim Bolsonaro także nie ukrywa niechęci do kwestii zmian klimatycznych i ochrony środowiska, a Brazylia po zmianie władzy zrezygnowała z organizacji kolejnego szczytu klimatycznego. Brazylia i Stany Zjednoczone ciągle jednak uczestniczą w procesie negocjacji klimatycznych ONZ, potwierdzając tym samym jego polityczną ważność. Sam zaś pakiet katowicki, mimo zastrzeżeń, jest krokiem do przodu, bo jednak uzbraja porozumienie paryskie w narzędzia umożliwiające m.in. weryfikację zobowiązań klimatycznych państw-stron. Ruch dla klimatu Ustalenia w ramach Konwencji Klimatycznej ONZ to nie wszystko. Coraz większe znaczenie ma to, co dzieje się niezależnie. Przypomniała o tym towarzysząca szczytowi COP24 konferencja „Safeguarding Our Climate, Advancing Our Society” zorganizowana przez Polską Akademię Nauk, Papieską Akademię Nauk i francuskie Narodowe Centrum Badań Naukowych CNRS. Uczestniczyli w niej wybitni naukowcy, m.in. chemik noblista Mario Molina, a także przedstawiciele różnych wyznań religijnych. Podczas konferencji najmniej zaskoczyły wystąpienia naukowe. Potwierdziły powagę sytuacji i pytania, czy jeszcze kontrolujemy jedyny i niepowtarzalny eksperyment prowadzony przez ludzkość. Polega on na tym, że gromadzone w warstwach geologicznych przez miliony lat związki węgla postanowiliśmy spalić w krótkim, liczącym kilkaset lat okresie, wprowadzając ukryty węgiel do atmosfery. Kluczem do odpowiedzi na to pytanie i jednocześnie na pytanie o przyszłość jest pojęcie tipping point – punktu przełomu, kiedy, jak ostrzega Mario Molina, dochodzi do uruchomienia sprzężeń zwrotnych nadających procesowi zmian nową dynamikę. Rzecz w tym, że nie chodzi jedynie o klimat. Nie mniej złożonym systemem jest współczesne społeczeństwo. Naukowcy mogą na podstawie swoich analiz podpowiedzieć, co społeczeństwa powinny zrobić, by uniknąć klimatycznej katastrofy. Sprawa sprowadza się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, co oznacza rezygnację ze spalania paliw kopalnych: węgla, gazu, ropy naftowej. Jeszcze prościej: elektrownie zasilane węglem i gazem należy zastąpić odnawialnymi źródłami energii, a pojazdy z silnikami spalinowymi – pojazdami elektrycznymi. Bunt mas Im prostszy i konkretniejszy opis zadania, tym trudniejsza wydaje się jego realizacja. Emmanuel Macron postanowił zachęcić Francuzów, by mniej korzystali z samochodów, obciążając dodatkowym podatkiem paliwo. W odpowiedzi wybuchły masowe protesty „żółtych kamizelek”, destabilizując francuski system polityczny. To właśnie ze względu na społeczny bunt premier Francji Edouard Philippe w ostatniej chwili odwołał przyjazd na inaugurację katowickiego szczytu. Dziś, choć sytuacja wydaje się uspokojona, nikt nie jest pewien, czy ruch „żółtych kamizelek” był jedynie rewoltą, czy też oznacza przekroczenie punktu przełomu i początek rewolucji o nieprzewidywalnych skutkach? Poszukiwanie odpowiedzi dodatkowo komplikuje fakt, że francuski rząd atakowany jest także z innej strony – przez obywateli wściekłych na zbytnie kunktatorstwo w sprawach klimatu i środowiska. Latem podał się do dymisji Nicolas Hulot, charyzmatyczny minister środowiska, zadając pierwszy poważny cios systemowi „macronizmu”. W grudniu z kolei, gdy wygasła energia „żółtych kamizelek”, powstał kolejny ruch – L’Affaire du Siècle (Sprawa stulecia): blisko dwa miliony Francuzów podpisało się pod inicjatywą podjętą przez cztery ekologiczne organizacje społeczne, które wpadły na pomysł, by postawić państwo francuskie przed sądem za zaniechania w walce o klimat. Coraz więcej osób dochodzi też do wniosku, że same podpisy i pokojowe manifestowanie troski o przyszłość to zbyt mało. W Wielkiej Brytanii powstał ruch Extinction Rebellion, skupiający ludzi gotowych na akty obywatelskiego nieposłuszeństwa przeciwko opieszałości w działaniach na rzecz środowiska i klimatu. Ruch rozlewa się na inne kraje Europy i, choć nie ma jeszcze masowego charakteru, grozi radykalizacją publicznej debaty. Zupełnie niewinną i przejmującą zapowiedzią możliwości takiej radykalizacji jest historia Grety Thunberg, piętnastoletniej Szwedki, która w sierpniu rozpoczęła samotnie szkolny strajk na rzecz klimatu. Zamiast iść na lekcje, usiadła przed szwedzkim parlamentem, zapowiadając, że nie zaprzestanie protestu, dopóki dorośli nie zaczną zachowywać się odpowiedzialnie. Thunberg została zaproszona na COP24 do Katowic, gdzie wygłosiła przemówienie dla uczestników negocjacji. Oskarżyła ich o to, że są zbyt niedojrzali, by przyjąć prawdę o powadze sytuacji, zostawiając cały bałagan dzieciom. Greta ciągle walczy o swoją przyszłość pokojowo, dołączają do niej kolejni uczniowie na całym świecie. Czy będą równie wstrzemięźliwi i spokojni, gdy stracą resztki nadziei po kolejnym międzynarodowym szczycie, który politycy okrzykną sukcesem, choć w istocie nie przyniesie on żadnych konkretów? Może lepiej na poważnie wziąć jej słowa wypowiedziane w imieniu młodych: „Nie przybyliśmy tu, by błagać światowych liderów o łaskę. Ignorowaliście nas w przeszłości i będziecie ignorować w przyszłości. Wyczerpały się tłumaczenia i skończył się czas. Przybyliśmy tu świadomi, że zmiana nadchodzi, czy się to wam podoba, czy nie. Prawdziwa władza należy do ludzi”. Godzenie sprzeczności Jak jednak pogodzić słuszny i mający uzasadnienie w wiedzy naukowej radykalizm roszczeń Grety Thunberg, aktywistów Rebellion Extinction i L’Affaire du Siècle z roszczeniami francuskich „żółtych kamizelek” lub elektoratu Donalda Trumpa z entuzjazmem witającego jego zapowiedź odbudowy kopalń i hut. To pytanie staje się równie ważne, jak sam program działań przeciwko zmianom klimatycznym. Warto pamiętać, że tzw. międzynarodowy proces klimatyczny został zainicjowany z pełną mocą podczas szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. Wydawało się wówczas, że sprawę globalnego ocieplenia da się rozwiązać w podobny sposób jak problem dziury ozonowej z lat 80., czyli poprzez technokratyczne porozumienie członków społeczności międzynarodowej określające, co i do kiedy trzeba zrobić. Już jednak na samym początku stawkę gry podniósł zmarły niedawno George Bush, w tamtym czasie prezydent Stanów Zjednoczonych. Uprzedził on krótko w Rio, że „amerykański styl życia jest nienegocjowalny”, dając sygnał, że USA nie zaakceptują żadnych rozwiązań mogących zahamować rozwój gospodarczy. Początek lat 90. XX w. to czas przyspieszającej globalizacji i umacniania się konsensusu waszyngtońskiego, sankcjonującego neoliberalizm jako dominującą ideologię na czasy po upadku żelaznej kurtyny. W głównym nurcie debaty publicznej coraz rzadziej zaczęło pojawiać się p