Nikt nie lubi elit

W krajach Unii Europejskiej rośnie poparcie dla partii populistycznych, eurosceptycznych, antyrynkowych. Francuski Front Narodowy wygrywa w pierwszej rundzie wyborów regionalnych, przymierzając się już do zwycięstwa w wyborach powszechnych. Zachęceni przez wojujących eurosceptyków Brytyjczycy głosują za wyjściem z Unii. Hiszpanie po raz trzeci w ciągu roku idą do wyborów, bo silna reprezentacja populistów w parlamencie uniemożliwia sformowanie rządu. Donald Trump może zostać wybrany na prezydenta USA. W wielu regionach świata towarzyszy temu narastający chaos prowadzący do niepokojów społecznych, wojen i fal migracji. Bunt przeciwko elitom  Patrząc na to, można odnieść wrażenie, że mamy do czynienia z fatalnym, przypadkowym zbiegiem okoliczności. A przecież wszystkie te zjawiska to elementy jednej układanki. Układanki, która u swoich podstaw ma gospodarkę. Wspólnym jej elementem jest bunt przeciw elitom. Na pierwszy ogień idą politycy, eurokraci, prawnicy, co wystawia na ogromne ryzyko funkcjonowanie instytucji demokratycznego państwa prawa. Kolejni znienawidzeni członkowie elit to przedstawiciele wielkiego biznesu, na czele z „banksterami”. Amerykanie okupujący Wall Street, hiszpańscy manifestanci, polscy frankowicze – wszyscy oskarżają wielkie korporacje o to, że realizują zyski, nie licząc się z interesem społeczeństw, niszczą miejsca pracy, przenosząc produkcję za granicę, celowo doprowadzają ludzi do nędzy, wciągając ich w finansowe pułapki. Jeśli dodać media ogłupiające społeczeństwa, by łatwiej je było eksploatować, mamy pełny obraz wszechogarniającego układu, spojonego niewidzialnymi nitkami ukrytych powiązań, bazującego na korupcji, wyzysku i niepohamowanej żądzy pieniądza. Załamanie zaufania do elit idzie jeszcze dalej, kierując się przeciw wartościom dawniej niekwestionowanym – wiedzy, edukacji, kompetencjom. Uczestnikami buntu są zazwyczaj ludzie starsi, gorzej wykształceni, gorzej radzący sobie na rynku (dziś dołącza do nich również rozgoryczona młodzież). W tej części społeczeństwa szacunek dla wiedzy jest umiarkowany, a nieufność wysoka. Przed głosowaniem w sprawie Brexitu cztery kompetentne instytucje (OECD, MFW, Bank Światowy, Bank Anglii) ogłosiły raporty ostrzegające przed wysokimi kosztami wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii. Nie wywarły one żadnego wpływu na opinie ludzi. Dla zbuntowanej części społeczeństwa ekonomiczni eksperci byli tylko kolejnymi uczestnikami układu, kłamiącymi w nimbie akademickiej wiedzy („łże-elitami”). Bunt przeciwko elitom oznacza więc również bunt przeciwko społeczeństwu, w którym wykształceni „mędrcy” i cwani „specjaliści” w białych kołnierzykach pływają jak ryby w wodzie, a ciężko pracujący uczciwi robotnicy tracą pracę na rzecz Meksykanów, Chińczyków – a wewnątrz Unii również Polaków. Dlaczego bunt wybuchł właśnie teraz? Częściową odpowiedzią są zmiany technologiczne – dzięki internetowi łatwiej mogą dziś mobilizować się grupy, które dawniej nie miały szansy przedrzeć się do mediów i były skazane na ciche rozgoryczenie. Niewątpliwie w grę mogą też wchodzić efekty demonstracji – skoro brytyjscy eurosceptycy potrafili doprowadzić do Brexitu, podobnych referendów zażądali zaraz populiści francuscy i holenderscy. Ale prawdziwym paliwem wielkiego buntu jest frustracja wywołana kryzysem finansowym. Bo z jednej strony wyzwoliła ogromne pokłady niezadowolenia, maskowane latami przez wzrost gospodarczy. A z drugiej zasiliła szeregi buntowników milionami osób, które do tej pory uważały się za zwycięzców w rynkowej grze – a teraz odkryły, że wcale nimi nie są. A ponieważ kryzys trwa już od 8 lat, i nie ma się wcale ku końcowi, narastająca frustracja znajduje ujście w narastającym antysystemowym buncie. Antysystemowy bunt  Kryzys finansowy wywołany został przez ogromny wzrost zadłużenia rządów, firm i gospodarstw domowych, który miał miejsce w krajach Zachodu. Wzrost ten wynikał z fali zwariowanego optymizmu, który zapanował od czasu sukcesu neoliberalnych reform Ronalda Reagana i Margaret Thatcher. Gospodarka rosła jak na drożdżach, znikało bezrobocie, rozwijały się nowe rynki, kwitły giełdy. Sektor bankowy robił wszystko, by optymistycznie nastawionym klientom dostarczyć pożądany przez nich kredyt, w czym pomogły sukcesy gospodarcze krajów Dalekiego Wschodu (zwłaszcza Chin). Wraz z charakterystycznym dla globalizacji przenoszeniem się przemysłu w tańsze regiony świata rosła tam gwałtownie produkcja, dochody i oszczędności, masowo lokowane w amerykańskich obligacjach. W ten właśnie sposób pracowici i oszczędni Azjaci dostarczali zachodnim bankom taniego kapitału, który tak bardzo przydawał się na tanie kredyty. I boom trwał, bo tani kredyt napędzał jeszcze silniej gospodarki Zachodu. Triumfy neoliberalizmu miały jednak swoje konsekwencje społeczne. W USA radykalnie obniżono progresywność podatków. Dochody i majątki najzamożniejszych Amerykanów rosły więc w zawrotnym tempie, dochody klasy średniej znacznie wolniej, a dochody najgorzej wykształconej części społeczeństwa nie rosły w ogóle, hamowane przez groźbę utraty miejsc pracy i azjatycką konkurencję (podobne zjawiska, choć w różnej skali, występowały w większości krajów Zachodu). W wyniku tego zróżnicowanie dochodowe wzrosło do poziomu najwyższego od stulecia. Klasa średnia nie widziała jednak powodów do narzekań: miała przecież do dyspozycji łatwo dostępny i tani kredyt, dzięki któremu bez nadmiernego wysiłku i bez ograniczania konsumpcji potrafiła sfinansować zakup domów i mieszkań, lokując jednocześnie wolne środki na przynoszącym godziwe zyski globalnym rynku finansowym. I ów piękny sen klasy średniej trwał do czasu, kiedy wybuchł kryzys, z dnia na dzień kończąc iluzję bogactwa, uświadamiając ludziom ich nadmierne zadłużenie, pożerając dochody z inwestycji finansowych, zagrażając miejscom pracy i kupionym na kredyt domom. Kryzys, który trwa po dziś dzień, bo nie udało się znaleźć na niego skutecznej recepty. Frustracja wywołana chronicznymi kłopotami gospodarczymi prędzej czy później musi prowadzić do antysystemowego buntu. Niesłychanie groźnym przykładem były doświadczenia Wielkiego Kryzysu lat 1929–33. Wtedy również u podstaw problemów leżało nadmierne zadłużenie wywołane szalonym optymizmem „złotych lat 20.”. Brak odpowiedniej reakcji w polityce gospodarczej doprowadził do załamania sektora bankowego, masowych bankructw, potężnej recesji i kolosalnego bezrobocia. Kryzys był ostrzejszy od obecnego, ale za to wypalił się znacznie szybciej, bo już po 4 latach. Stosunkowo szybkie zakończenie ówczesnego kryzysu nie uchroniło świata przed politycznym efektem gigantycznej frustracji – antysystemowym buntem. Gwałtownie wzrosło poparcie dla polityków epatujących hasłami lewackimi lub prawicowo-nacjonalistycznymi i antysemickimi. Populistycznego nacisku nie wytrzymała demokracja w Niemczech, gdzie do władzy doszli naziści, radykalnie przyspieszając przygotowania do wojny. Wzmocniły się reżimy autorytarne i totalitarne, demokracja znalazła się w odwrocie. Na szczęście przed populizmem wybroniły się USA (choć i tam pojawiło się zagrożenie). I to w końcu USA pokonały kryzys gospodarczy i polityczny najpierw u siebie, a potem – po wygranej wojnie – w całym świecie zachodnim. Efekt