Czy polska gospodarka będzie czerpać z chińskich wzorców

W Chinach Justin Yifu Lin jest znany jako ten pierwszy. I faktycznie był pierwszym od czasu rewolucji kulturalnej chińskim studentem, który wrócił do kraju z tytułem doktora ekonomii zdobytym na porządnej amerykańskiej uczelni. W 2008 r. jako pierwszy człowiek z kraju rozwijającego się został głównym ekonomistą i wiceprezydentem Banku Światowego. I pewnie nikogo specjalnie nie zdziwi, jeśli gdzieś w okolicach 2020 r. Lin będzie pierwszym w historii chińskim laureatem Nobla z ekonomii. Justin Yifu Lin to nie jest jego prawdziwe nazwisko. Justinem został po to, żeby na zachodnich uniwersytetach nie łamali sobie języka na imieniu Zhengyi. Yifu to z kolei przybrany już w dojrzałym wieku pseudonim inspirowany tradycją konfucjańską, który oznacza „wytrwałego człowieka w trakcie długiej podróży”. Jak się popatrzy na życiorys ekonomisty, to coś jest na rzeczy. Urodzony na Tajwanie na początku lat 50., niedługo po tym, jak wyspa stała się azylem dla chińskich nacjonalistów Czang Kaj-szeka wypartych z kontynentalnych Chin przez komunistów Mao Zedonga. O Linie pierwszy raz zrobiło się głośno, gdy jako student wydziału rolniczego uniwersytetu w Tajpei zgłosił się jako ochotnik do wojska. A był to jeszcze czas, gdy wojna w cieśninie tajwańskiej mogła wybuchnąć w każdej chwili. W wojsku Lin dosłużył się stopnia kapitana i po paru latach skierowano go do jednostki na Kinmen, maleńkim archipelagu wysp leżących zaledwie kilka kilometrów od Chin kontynentalnych. Nudna ewolucja  Pewnej majowej nocy 1979 r. kapitan Lin zdjął buty, wszedł do wody i popłynął kraulem w kierunku Chin Ludowych. O swoich zamiarach nie powiedział nawet żonie. Wstrzelił się dobrze w takt przypływów i odpływów, więc już po trzech godzinach był na miejscu. Oczywiście został natychmiast aresztowany. Na pytanie, co było potem, Justin Lin odpowiada zawsze w ten sam sposób: „Trochę to trwało, ale w końcu mi uwierzyli, że nie widzę już dla siebie miejsca na Tajwanie i że chciałbym mieć wpływ na los całego mojego kraju”. Rok później Lin był już studentem ekonomii na Uniwersytecie Pekińskim. Kolejne dwa lata później został doktorantem na Uniwersytecie Chicagowskim. Jednym z pierwszych po odwilży, jaka zapanowała w stosunkach amerykańsko-chińskich w latach 70. Po powrocie z Ameryki trafił wprost do świty doradców Zhao Ziyanga, który akurat przesiadał się z roli premiera Chin na stołek pierwszego sekretarza Partii Komunistycznej. Lin wylądował więc w samym środku wielkich chińskich przekształceń ery Deng Xiaopinga. Reformy polityczne wyhamowały tam wprawdzie szybko, bo już w 1989 r. po masakrze na Tiananmen. Ale głębokie zmiany ekonomiczne trwały w najlepsze przez całą następną dekadę. Działo się wiele. Upadła utopia radzieckiego komunizmu, a triumfalny marsz kapitalizmu i liberalnej demokratyzacji wydawał się niepowstrzymany. Z kopyta ruszyła też uśpiona w okresie powojennym globalizacja. Chiny stanęły wówczas przed podobnymi dylematami jak Polska. Najważniejsze pytanie brzmiało: jak pożenić gospodarkę centralnie planowaną i przez lata dość mocno zamkniętą z logiką globalnego rynku i wciskającego się każdą szczeliną kapitalizmu? W tym sensie ekonomiści tacy jak Justin Lin byli więc jakby chińskimi Balcerowiczami i Wilczkami. Tu jednak wszelkie podobieństwa się kończą. W Polsce bowiem – jak pamiętamy – decydenci poszli na rozwiązania radykalne. Zapoczątkował je jeszcze ostatni peerelowski gabinet Mieczysława Rakowskiego, uwalniając większość cen i dopuszczając nieskrępowaną konkurencję na rynku wewnętrznym (ustawy Mieczysława Wilczka). Ten kurs kontynuowały pierwsze rządy solidarnościowe, jeszcze bardziej podkręcając tempo przemian wolnorynkowych (plan Leszka Balcerowicza) i otwierając pogrążoną w kryzysie polską gospodarkę na konkurencję zewnętrzną. Szok miał być jednocześnie terapią: szybką, a zarazem ozdrowieńczą. Chiny swoją transformację poprowadziły inaczej. Tam nie było skoku w rynek ani terapii szokowej. Raczej powolna i nudna ewolucja w kierunku kapitalizmu. To jasne, że komuniści w Pekinie i w Warszawie mieli w tym okresie w ręku zupełnie inne karty. Tak gospodarcze (Polska miała potężny dług zagraniczny), jak społeczne (stopień autorytaryzmu), czy wreszcie geopolityczne (Chiny to mocarstwo atomowe). Wydaje się jednak, że niebagatelną rolę odegrała również mentalność elit gospodarczych. Polscy transformatorzy nie ukrywali, że są zapatrzeni w popularne wówczas wzorce thatcheryzmu i reaganomiki. I że najchętniej toby ten cały peerelowski zagon zaorali, a na to miejsce przeszczepili liberalny kapitalizm anglosaski. Przynajmniej w wersji jeden do jednego. „Premier Mazowiecki niby chciał jechać do Bonn albo Skandynawii, ale jego podwładni kupili mu bilet do Chicago” – pisał potem z goryczą Tadeusz Kowalik, ekonomista, jeden z najostrzejszych krytyków polskiej transformacji. Chińskie elity myślały wtedy zupełnie inaczej. Sam Justin Lin w książce „The China Miracle” (Chiński Cud) z 1992 r. pisał, że „im bardziej radykalna jest reforma, tym bardziej destrukcyjne okażą się później konflikty socjalne oraz opozycja wobec reform”. A na często zadawane mu przez żądnych czarno-białych deklaracji dziennikarzy pytanie odpowiadał zawsze: „Jestem i marksistą, i wolnorynkowcem. A właściwie kombinacją jednego i drugiego”. W pełnych wiary w liberalną ortodoksję latach 90. takie szarady wydawały się mało poważnym zawracaniem głowy. Dopiero na przełomie wieków rzeczywistość zaczęła przyznawać rację argumentom Lina. Okazało się bowiem, że w wielu krajach posttransformacyjnych radykalna liberalizacja gospodarki nie przyniosła spodziewanej demokratyzacji, o czym świadczy choćby przykład putinowskiej Rosji. W innych znów miejscach (np. w Polsce) ekonomiczne rezultaty terapii szokowej w pierwszej chwili wydawały się zachęcające. Niestety, wokół przyjętej logiki przemian narosło wiele niezadowolenia społecznego, które w końcu znalazło swoje polityczne ujście (sukcesy SLD, a potem PiS). A dziś Polska przeżywa jakby próbę spóźnionej korekty tamtego modelu. Na tym tle Chiny lubią chełpić się swoim modelem. Pozując zarówno na polityczny monolit (autorytarna Partia Komunistyczna zdaje się w pełni panować nad procesem przemian politycznych), jak i niekwestionowanego lidera globalnego rozwoju gospodarczego minionych trzech dekad. Justin Lin jest emisariuszem tych nowych, coraz bardziej pewnych siebie Chin w globalnej debacie ekonomicznej. Zaczęło się od jego głośnych polemik z koleżanką po fachu Anne Osborne Kruger. A ponieważ Amerykanka pełniła rolę głównej ekonomistki Banku Światowego (1982–86) i zastępczyni szefa Międzynarodowego Funduszu Walutowego (2001–06), to w zasadzie była to polemika z całym konsensem waszyngtońskim. Czyli z zestawem liberalnych reform państwa i gospodarki testowanych w końcówce XX i na początku XXI w. w większości krajów goniących rozwinięty świat. Krytyka Lina była precyzyjna i ostra jak nóż. Wszyscy wiemy – dowodził – że państwo nie jest tworem idealnym i gdy miesza się do gospodarki, wywołuje najróżniejsze problemy. Musimy sobie jednak zdawać sprawę, że bez tego mocno niedoskonałego państwa kraje rozwijające się nie będą w stanie wykonać jakiegokolwiek kroku naprzód. To jakby wystawić firmy z krajów rozwijających się w wyścigu kolarskim. I zaraz potem zabrać im rower z uzasadnieniem, że i tak z niego spadną. Więc na piechotę będzie im w zasadzie łatwiej. A już na pewno zdrowiej. Państwo jako akuszerka Konkrety? Według reguł konsensu waszyngtońskiego rząd pod żadnym pozorem nie powinien się mieszać w rynek pracy, bo tylko popsuje naturalny proces podnoszenia produktywności gospodarki i zaszkodzi jej konkurencyjności. A Lin na to, że jak rząd nie zadba o popyt na pracę w bardziej produktywnych dziedzinach gospodarki (przemysł), to siła robocza utknie gdzieś pomiędzy mało wydajnym rolnictwem, prymitywnymi usługami oraz bezrobociem. I konflikt społeczny oraz problemy z popytem i innowacyjnością murowane. A skoro mowa o innowacjach. Łatwo mówić oczywiście o ich kluczowej roli. Ale w praktyce cały ambaras polega na tym, że ktoś musi wziąć na siebie ryzyko związane z wykonaniem pierwszych inwestycji w ich kierunku. Zazwyczaj na bardzo wczesnym etapie, gdy mówienie o nich przypomina pisanie patykiem na piasku. Jeśli więc na rynku mamy wielu małych i słabych graczy (a to jest przypadek krajów ubogich), to trudno oczekiwać, że jeden z nich nagle weźmie na siebie rolę tego frajera, który wyłoży własne pieniądze na niepewne przedsięwzięcie. Jedyną instytucją, która może stać się takim frajerem, jest państwo. Ale tego konsens nie dopuszczał. W zamian doradcy Banku Światowego mówili krajom na dorobku, że rząd powinien się zająć całą otoczką. Usprawnić sądy, zbudować drogi i lotniska. Tylko że i tu pudło. Bo zdaniem Lina od razu wiadomo, że biedny kraj zawsze będzie w budowie tych dróg o krok do tyłu za oczekiwaniami. Musi więc sobie jasno powiedzieć, że wszystkich od razu nie zadowoli. I zamiast tego skoncentrować się na wycinku gospodarczej rzeczywistości. Nawet za cenę zarzutu, że „ręcznie wybiera zwycięzców”. Z takimi właśnie poglądami i ugruntowaną pozycją w ekonomicznym świecie Lin trafił w 2008 r. na fotel wiceszefa Banku Światowego. Spędził tam cztery lata i był jednym z tych, którzy wprowadzili tego typu argumentację na polityczne i ekonomiczne salony. Na odchodnym z waszyngtońskiej posady Justin Lin postanowił przekuć swoją krytykę w spójny zestaw alternatywnych propozycji. Nazwał go Nową Ekonomią Strukturalną i wyłożył w książce pod tym samym tytułem w 2012 r. Wszystko kręci się tam wokół pytania, „czy kraj ubogi może być jak baron Münchhausen?”. To znaczy samemu wyciągnąć się za włosy ze swej własnej ekonomicznej peryferyjności? Lin dowodził, ż