Jak powinien wyglądać polski system podatkowy

W przeciwieństwie np. do VAT (ok. 10 proc. PKB) ten podatek jest dobrze widoczny – większość podatników PIT wie, ile oddaje fiskusowi. I nawet jeżeli jest to tylko kilkanaście procent ich dochodów, to kwota – szczególnie u tych, którzy dużo zarobili – może być znaczna. Z tej przyczyny zamożni podatnicy uważają, że to na nich nałożono szczególnie wysokie ciężary. To przekonanie jest tyleż rozpowszechnione, co nie odpowiada faktom. Podatek PIT nie tylko zabiera niewielką część dochodów, ale też praktycznie nie ma w Polsce progresywnego charakteru. Uzasadniona wydaje się hipoteza dalej idąca – podatek ma charakter degresywny (dochody po opodatkowaniu są bardziej nierówne niż przed opodatkowaniem). Samozatrudnieni – jeśli chcą – mogą płacić podatek liniowy o niewysokiej stopie (19 proc.), a ponieważ status samozatrudnionego uzyskać łatwo, to w praktyce ogromna większość zamożnych obywateli (ok. 0,5 mln) płaci podatek liniowy. Takiej przychylności dla najbogatszych nie ma chyba w żadnym innym rozwiniętym kraju. Zamożni podatnicy, którzy z jakichś względów nie załapują się na liniowy, są mimo to traktowani łagodnie. Inaczej niż w krajach Unii, w Polsce są tylko dwie stawki podatku dochodowego, a ta maksymalna nie jest wysoka – to 32 proc. Praktyczne znaczenie ma też uregulowanie, zgodnie z którym dochody kapitałowe – też inaczej niż w krajach Unii – nie są kumulowane z dochodami z innych źródeł i są obciążone stawką liniową. Nawet gdy ktoś zarobi na giełdzie np. 50 mln zł, to i tak nie podlega opodatkowaniu według drugiej stawki PIT. Ponadto faktycznie uprzywilejowani są wszyscy samozatrudnieni (nawet gdy nie płacą podatku liniowego), bo samodzielnie kalkulują koszty uzyskania przychodu. To w praktyce oznacza realną możliwość zaliczenia do kosztów części wydatków konsumpcyjnych. Obowiązuje ogólna zasada, że kosztem działalności jest wydatek, który pozostaje w związku z przychodem. Kłopot w tym, że bardzo trudno to określić i zweryfikować. Czy np. wyjazd na Riwierę może być wpisany w ciężar kosztów, bo przecież można na wyjeździe poszukiwać rynku zbytu na produkty firmy? Europejskie standarty Podatkowymi beneficjentami są również menedżerowie i politycy, którzy często korzystają z bezpłatnie otrzymywanych dóbr i usług. Ich wartość nie stanowi dochodu podlegającego opodatkowaniu. Wielu boleje nad niskim uposażeniem premiera, zapominając, że na koszt Rzeczpospolitej, np. w weekendy, pani premier lata specjalnym, dużym samolotem wojskowym (więc koszt jest pewnie ewidencjonowany w rubryce obrona narodowa), a potem jest dowożona do domu pancerną limuzyną z obstawą. I to mimo że w Warszawie ma do dyspozycji luksusową willę. Obciążenia podatkiem PIT są w Polsce – w porównaniu z innymi krajami Unii – łagodne dla bogatych i surowe dla biednych z jeszcze innych powodów: bardzo niskiej kwoty dochodu minimalnego zwolnionej z podatku i relatywnie wysokiej pierwszej stawki (choć od 2006 r. wprowadzone zostały ulgi na wychowanie dzieci, co jest generalnie korzystne dla mniej zamożnych podatników). Co więcej, degresywnemu charakterowi obciążeń całego systemu podatkowego sprzyja VAT. To podatek od konsumpcji, ale podatnicy z dołu dochodowej drabiny wydają prawie wszystko, co zarobią (a więc prawie całe ich zarobki obciążone są tym podatkiem), a zamożni podatnicy wydają tylko część. Oczywiście od tej zasady istnieją wyjątki, a efekt degresji VAT jest osłabiony przez zróżnicowanie stawek tego podatku: na ogół niższe są stawki od produktów, na które relatywnie więcej wydają osoby o niższych dochodach. Natomiast efektowi degresji obciążeń sprzyja podatek rolny. Jest on generalnie niski dla wszystkich rolników, a w przypadku właścicieli wielkich gospodarstw rolnych praktycznie się nie liczy. Ogromne znaczenie mają natomiast dla nich unijne dopłaty (w przypadku gospodarstwa 100 ha nieopodatkowana dotacja przekracza 100 tys. zł rocznie). Inna rzecz, że wielkich gospodarstw rolnych jest stosunkowo niewiele. Polski system podatkowy nie tylko jest przychylny dla zamożnych obywateli (jesteśmy krajem, który de facto zlikwidował także podatek spadkowy i właściwie nie ma podatków majątkowych), ale też – wbrew temu, co sądzi wielu – nie ma rozpasanego fiskalizmu. Odwrotnie, przychody sektora finansów publicznych z podatków (wliczając też składki na ubezpieczenia społeczne) są w stosunku do PKB w Polsce niższe o 7–8 pkt proc. niż w krajach Unii. Gdyby fiskalizm był w Polsce taki jak w Unii, to przychody państwa byłyby obecnie o jakieś 150 mld zł wyższe. Mamy więc w Polsce podatki relatywnie niskie i płaskie. Co o tym przesądziło? I czy tak powinno pozostać? Obecny system podatkowy powstał dzięki zgodnemu wysiłkowi liberałów z dawnej opozycji i liberałów postkomunistycznych oraz różnych ugrupowań prawicy. Pierwsze regulacje podatkowe – kompatybilne z systemem kapitalistycznym – wprowadzono w 1992 r. Generalnie były wzorowane na standardach europejskich (PIT, CIT, VAT, akcyza), ale zawierały przepisy względnie przychylne dla zamożniejszych podatników (rezygnacja z obciążeń dochodów kapitałowych, specyficzny katalog ulg), choć stawki (ale nie ich rozstawienie) odpowiadały europejskim standardom. W ciągu następnego ćwierćwiecza ewolucja zmierzała generalnie w kierunku spłaszczenia obciążeń (przeciwny efekt wywołało ograniczenie niektórych ulg i wprowadzenie „podatku Belki”). Zasługi ma tu zarówno lewica, jak i prawica. Podatek liniowy dla najzamożniejszych wprowadził SLD pod światłym kierownictwem Leszka Millera. PiS drastycznie obciął maksymalną stawkę podatku dochodowego (o 8 pkt proc.). Ta partia zlikwidowała też definitywnie podatek spadkowy (wcześniej zmarginalizowany przez SLD). Nie sądzę, by obecny kształt systemu podatkowego można było objaśnić klasycznymi argumentami ekonomicznymi. Ich zwolennicy utrzymują, że ze względu na potrzebę gromadzenia oszczędności należy umiarkowanie obciążać wysokie dochody. To przekonanie zdominowało naszą politykę podatkową, ale… mamy niską stopę oszczędzania. Inna sprawa, że i tak banki duszą się od depozytów, a inwestycje są relatywnie niskie. Drugi kluczowy argument dotyczy tzw. klina podatkowego (to różnica między całkowitym kosztem zatrudnienia pracownika na pełny etat a wynagrodzeniem „na rękę”). Rozpowszechnione jest przekonanie, że im wyższe opodatkowanie pracy, tym niższy poziom zatrudnienia i produkcji. Tak w zasadzie jest w przypadku produkcji na eksport. Ale trzeba pamiętać, że podatki, trafiając do budżetu, jednak nie wpadają do czarnej dziury, ale przez wydatki państwa kreują popyt. Następstwa klina podatkowego dla zatrudnienia, produkcji i konkurencyjności gospodarki są skomplikowane. Kluczowe wydaje się rozsądne rozdzielenie podatkowych ciężarów między pracę i kapitał. Jawne zeznania podatkowe Nie da się objaśnić kształtu i ewolucji polskiego systemu podatkowego bez odwołania się do ekonomii politycznej i do społecznej świadomości Polaków. Badań empirycznych w tym zakresie właściwie nie ma, ale pewne hipotezy można zaryzykować. Znaczenie szczególne zdaje się mieć powszechnie podzielany pogląd, zgodnie z którym państwo odbierane nam pieniądze marnotrawi i wydaje na przywileje dla rządzących. Ten stereotyp zawiera ziarno prawdy. Zarówno ci „od Sowy”, jak i ostatnio premier Szydło i minister Macierewicz przekonanie to umocnili. Ale ten stereotyp jest od lat tarczą chroniącą interesy zamożnych grup. Drugim pozaekonomicznym czynnikiem jest mocne ideologiczne przekonanie ogromnej większości klasy politycznej, że niskie i płaskie podatki są po prostu dobre. No i dla członków klasy politycznej zwyczajnie korzystne. Obydwa wskazane tu uwarunkowania pobudzają rywalizację między partiami o to, kto zagwarantuje niższe podatki. Rekord swego czasu ustanowiła