Operacja: przesiedlić wieś

Był taki moment, gdy Czesław Burek, wójt gminy Lubomia, w której położone są Nieboczowy (prawy brzeg Odry, na południowy wschód od Raciborza), poczuł satysfakcję. To była nagroda za wykrojenie z terenu gminy obszaru dla nowej wsi – co oznaczało ostateczne przypieczętowanie operacji „przesiedlenie Nieboczów”. To wokół niej kręciły się cztery kadencje jego urzędowania. To było 15 lat walki z przepisami, urzędniczym niedouczeniem oraz ludzką niechęcią i niedowierzaniem. Ale wójt, doktor nauk prawnych, wiedział, że ci, co dokonują rewolucji, zawsze cierpią, bo przecierają szlaki. Więc zaparł się i umiejętnym dialogiem, a trochę sposobem, doprowadził do pierwszego w historii Polski przesiedlenia 300-osobowej wsi wraz z 300-osobowym cmentarzem, dokonanego demokratycznie na drodze konsultacji społecznych i przez lokalny samorząd, a nie odgórnie przez państwo. I na który po raz pierwszy w historii Europy pieniądze płyną z Banku Światowego z samego Waszyngtonu, co wiąże się z regularnie składanymi gminie wizytami amerykańskiego Chińczyka. Sprawy historyczno-matematyczne Chociaż to wójt przez lata przekonywał ludzi, że warto iść na przesiedlenie, musi przyznać, że pomysł ten wcale nie jest jego. Pierwsze plany budowy w miejscu wsi Nieboczowy suchego zbiornika o powierzchni 2626 ha otoczonego wałami, który napełniać ma się wodą tylko w okresie powodzi, powstały jeszcze za Bismarcka pod koniec XIX w. Zawirowania wojenne w Europie wszystko jednak wstrzymały. Następnie pomysł przypadł do gustu Hitlerowi. A potem o przesiedleniu wsi, istniejącej od ośmiu wieków, początkowo flisackiej osady, mówiło się już regularnie: im większa powódź i więcej pokrzywdzonych w regionie, tym mówiło się więcej, a przede wszystkim o zbiorniku, który według wyliczeń zdolny byłby zredukować powodziową falę od 2,2 m w Raciborzu po 60 cm we Wrocławiu, a nawet i co nieco dalej. Żyli więc przez lata nieboczowianie w zawieszeniu między byciem wsią a byciem dziurą w ziemi i – przyznaje wójt Burek – ciężkie to musiało być życie, pełne niepewności, aż przyszedł, jak mu się wydawało, argument nie do pokonania – rok 1997, a z nim wielka woda. Sprawy ludzko-boskie Przez wielką wodę jechał do swojej Krystyny Karl, Niemiec z mazurskimi korzeniami, bo w Nieboczowach, w ich domku na kurzej łapce, nie było telefonu, a on się martwił, co z nią, jak sobie radzi, dopiero pięć lat byli po ślubie. Poznali się przypadkiem w Katowicach, gdy Karl przyjechał tam na wycieczkę motorem i gdy po raz pierwszy zobaczył Krystynę, do razu powiedział: Das ist die Frau für mich. A potem mówił zawsze: Ich habe alles, Krystyna o nic nie musiała się martwić. Tylko tamtego lata nieopatrznie się rozstali, gdy on pojechał do Niemiec do pracy i nie przewidział tej wielkiej wody. Odradzali mu, nie wracaj, ale on się uparł i wrócił do tego błota i świństw leżących do wysokości czterech schodów wokół ich domu. 11 lipca rano zjadł śniadanie i od razu poszedł pomagać sąsiadom, bo mnóstwo zniszczeń było w całej wsi, a wieczorem poszedł do baru na piwo, to jest popłynął łodzią, bo nie wszędzie dało się jeszcze chodzić. A co było potem, Krystyna wie już tylko z podpowiedzi własnej wyobraźni. Wracał późno, był 400 m od domu, gdy zahaczył o coś, co przewróciło łódź, i Karla zabrała głębina. Krystyna powiedziała tylko: Znajdziecie film od aparatu, pieniądze i klucze, znaczy, że znaleźliście Karla. 16 lipca znaleźli film, klucze i pieniądze, jak nigdy zawinięte w foliowym woreczku, znaleźli Karla z rękami rozpostartymi, jakby ukrzyżowanego na drzewie. Krystyna wie, które to drzewo, ale ani razu tam nie poszła. I już raczej nie pójdzie. Przez kolejne dni suszyła pieniądze na grzejniku, wyjmowała z bagażnika samochodu wina i kawy, które Karl nazwoził z Niemiec. Krystyna mogła mówić: Ich habe alles, tylko Karla już przy niej nie było. A inna Krystyna, w tym samym czasie, na nieboczowskim cmentarzu chowała zmarłego ojca w stojącej wciąż wodzie. Postawili na grobie rusztowanie, podtrzymywali deskami, ale trumna i tak podmokła, śmierć nie wybiera pogody. Jakoś przetrzymała ten pogrzeb, myślała, że to koniec, ale potem przyszedł do niej kuzyn. Dopiero co wrócił z pola, na którym kiedyś miał wszystko, ale to wszystko zabrała mu woda, usiadł, głowę złożył w ręce i tak przed siebie gadał: I co jo teraz dam żreć temu mojemu bydełku? Jeszcze go potem widziała, jak szedł w żółtej koszuli ul. Wiejską, ich główną nieboczowską arterią, i pchał sąsiada na wózku, wracali razem z kościoła. A w nocy już się powiesił. W miesiąc bez jednego dnia grabarze obok ojca znowu rozkopywali ziemię. Sąsiedzi mówili potem Krystynie: Ty po czymś takim to już wszystko przeżyjesz, choć tak naprawdę mówili też trochę o sobie. Jakoś powoli wynurzyły się Nieboczowy z tej wielkiej wody. To Matka Boska Fatimska wstawiła się za nimi – jej figurka stoi do dzisiaj przy jednym z domów. Niektórzy widzieli, jak w cudowny sposób fala się pod nią obniżyła. To z jej pomocą się odbudowali, pouprzątali, odżyli, a historie dwóch Krystyn to tylko dwa przykłady ich przeżyć. I jak po takim wysiłku to wszystko – cmentarz z grobem ojca i kuzyna, ul. Wiejską, figurkę, drzewo Karla – tak po prostu zostawić? Sprawy demokratyczno-perswazyjne Nie miał więc wójt Burek przed sobą łatwego zadania, gdy w 2000 r. awansował na przywódcę gminy. Wydawało się, że ta wielka woda rozmyje uczucia nieboczowian względem będącej w ciągłym zagrożeniu wsi, ale ona jeszcze bardziej ich skleiła z miejscem i ze sobą. Strategiczne położenie nie działało jednak na korzyść, wójt odczuwał naciski w sprawie budowy zbiornika, ale że nie był to już czas w polskiej historii, gdy można było ludzi uszczęśliwić siłą (jak w przypadku przesiedleń powojennych), musiał rozpocząć bolesny i długotrwały proces negocjacji. Nieboczowianie byli twardzi. Na czele z sołtysem Łucjanem Wendelbergerem założyli stowarzyszenie przeciwko wysiedleniu wsi, proponowali zamiast zbiornika obwałowanie Nieboczów na wzór średniowiecznego grodu, przedstawiali swoje pomysły wójtowi na zebraniach w remizie. Wewnętrznie wójt się uśmiechał, ale zewnętrznie starał się okazywać zrozumienie. Powtarzał tylko: Jak tak dalej pójdzie, zostaniecie z niczym, idźcie na przesiedlenie. I miał trochę racji, bo po kilku latach niektórzy zaczęli już mieć dość tego przekonywania, że gdzie indziej też będzie im dobrze, że taka ważna jest ta dziura w ziemi. Młodzi szli do miast za pracą, a z nimi szli rodzice, za spokojnym życiem. Ubywało mieszkańców, a wójt cały czas powtarzał: Idźcie, póki jesteście razem, idźcie na przesiedlenie. W ciągu sześciu lat mniej się zrobiło nieboczowian o 20 proc. i w końcu zrozumieli, że innego wyjścia już nie ma. W 2007 r. zmienili nazwę na Stowarzyszenie na rzecz Przesiedlenia i Rozwoju wsi Nieboczowy, a wójt, jako negocjator ze strony samorządu, przeszedł do rozmów na szczeblach państwowych. Tu też nie było łatwo. Bo jak on, doktor nauk prawnych, mógł pozwolić, żeby gminie i mieszkańcom płacono odszkodowania tylko za część gruntów – za te na przyszłych wałach, a nie za środek zbiornika? Przecież dziura jest tak samo potrzebna zbiornikowi do funkcjonowania jak obwałowanie! Kłócił się z ministrem środowiska, ale dopiął swego, rację przyznał mu wojewoda i niezależna kancelaria prawnicza. Po swojej stronie miał też Bank Światowy, który jako pożyczkodawca dla Polski – w swojej pierwszej interwencji w przesiedlenia w Europie – przykładał szczególną wagę do niepogorszenia, a nawet polepszenia warunków życia przesiedlonych. W końcu, w tle uchwalonej z powodu powodzi w 2010 r. specustawy, określającej warunki inwestycji przeciwpowodziowych, wójt przyklepał umowę. To wtedy była ta chwila satysfakcji i nagrody – dla nowej wsi wykroił z gminy 100 ha terenu, ładnego, w dolince, w sąsiedztwie wsi Syrynia, ale niezbyt bliskim, aby tożsamości syryńska i nieboczowska ze sobą nie kolidowały. Ustalono, że państwo pod postacią Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej wykupi te grunty pod nowe Nieboczowy i wymieniać będzie się z mieszkańcami na ich działki w starej wsi, czyli w przyszłym zbiorniku, dopłacając każdemu brakującą sumę do wycenionej przez rzeczoznawcę wartości jego dorobku życiowego. Stosowną umowę podpisał wójt Burek 20.12.2012 r., przy – jak mu się wydawało – uciesze nieboczowian, że to, co i tak było im pisane, wreszcie się dokona. Sprawy ludzko-ludzkie Nie są i nie będą już Nieboczowy taką wsią jak kiedyś. I nie chodzi wcale o to nowe miejsce, ale bardziej o ludzi. Coś się z nieboczowianami porobiło przez te pieniądze i odszkodowania. Siostry kłócą się o skrawek ziemi, bo kto ma więcej ziemi, ten więcej za nią dostanie. Sąsiad nie rozmawia z sąsiadem – patrzą tylko, ile ma który budynków i ile z tego wyciągnie. Kto ile dostał, wszyscy pytają, ale nikt otwarcie nie powie. A jeszcze na dodatek ksiądz im tu zrobił bardzo złą robotę. Krystyna z domu