Artykuł w wersji audio
Stary Brus, mała miejscowość w powiecie włodawskim, tuż przy granicy z Ukrainą. W gminie mieszka niewiele ponad 2 tys. osób. Połowa z nich korzysta z pomocy społecznej. Kierowniczka Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej Aneta Zając przyznaje, że niektórzy przychodzą tu jak po pensję. – Dzisiaj opłaca się być ubogim. Są osoby, które biorą od nas 4,5 tys. zł miesięcznie. To po co pracować? – pyta retorycznie. OPS mają do czynienia z kilkoma kategoriami podopiecznych. Oczywiście są wśród nich osoby, czasem całe rodziny, które bez pomocy sobie nie poradzą. Jak Justyna. Co miesiąc siada z kartką i przelicza. Teraz kupi bluzkę dla starszego syna, w przyszłym miesiącu buty młodszemu. Michał, starszy, siedem lat, chodzi do przedszkola integracyjnego, ma zespół Aspergera. Filip, trzylatek, choruje na astmę. Mąż zostawił Justynę, gdy urodziła drugie dziecko. Są w trakcie rozwodu. Alimentów nie ma jeszcze zasądzonych. Żyje z zasiłku rodzinnego, czyli 460 zł, i zasiłków celowych. I od kwietnia 2016 r. dwa razy po 500 plus (niski dochód – należy się na obu synów). Pani z pomocy społecznej powiedziała, że może jeszcze dostać świadczenia pielęgnacyjne – po 153 zł. Zgłosiła jednego syna, drugiego nie ma kiedy, bo zaświadczenia są potrzebne, trzeba ustawić się w kolejce w urzędzie, a z dwójką dzieci – to jak? Większość pieniędzy idzie na jedzenie, czynsz i leki. Justyna chciałaby pójść do pracy, do ludzi, wreszcie wyjść z domu – ale jak?
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2014 r. ze wsparcia ośrodków pomocy społecznej skorzystało ponad 1,1 mln gospodarstw domowych, czyli 2,9 mln osób. Samotne matki z małymi dziećmi, niepełnosprawni, osoby starsze, którym dzieci i wnuki powyjeżdżały za pracą do wielkich miast czy za granicę. Podopiecznych, zwłaszcza tych w podeszłym wieku, ośrodkom przybywa. – Powojenny wyż demograficzny wchodzi właśnie w zaawansowaną starość, żyjemy coraz dłużej i z wiekiem coraz więcej pomocy potrzebujemy – stwierdza Zuzanna Grabusińska, dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej w Warszawie na Pradze.
Lecz rośnie liczebnie także grupa tych, którzy są w wieku produkcyjnym, a nie pracują. Wielu po pewnym czasie mogłoby się usamodzielnić, pójść do pracy, zrezygnować z zasiłków, ale żyje na garnuszku państwa. Pracownicy socjalni obserwują kilka charakterystycznych kategorii swoich stałych „klientów”.
Oficjalnie bezrobotni
Michał ze wsparcia pomocy społecznej korzysta zwłaszcza zimą. Ma wtedy zasiłek okresowy, dostaje zasiłki celowe. Kiedy na życie nie starcza, to trzeba sobie jakoś radzić. Pomoże przy remoncie, ułoży płytki, pomaluje ściany. Pracuje na czarno. Tacy jak on – oficjalnie bezrobotni – to główny problem pomocy społecznej w Starym Brusie. W okolicy nie ma większych zakładów pracy, żadnej fabryki. Bezrobocie jest duże, co nie znaczy, że mieszkańcy gminy w ogóle nie pracują. Działa tu Zakład Usług Leśnych, gdzie z większością zatrudnionych nie zawiera się umów o pracę. – Przecież nie będziemy jeździli po lesie i szukali naszych podopiecznych, żeby udowodnić im, że mają dochód i nie muszą już korzystać z naszej pomocy – tłumaczy Aneta Zając. Niektórzy, gdy dostaną ofertę z urzędu pracy, mówią wprost, że nie zamierzają podjąć pracy. Inni udają zainteresowanie, ale podają dużo powodów, żeby nie pracować. Urzędnicy słyszeli już niemal wszystko. Bo miejsce pracy jest za daleko albo za blisko. Inni powiadają, że uczą się w szkole weekendowo, więc w tygodniu odrabiają pracę domową. Jeszcze inni tłumaczą się słabym zdrowiem, choć mają przeciwwskazania tylko np. do ciężkiej pracy fizycznej.
Wiele osób zarejestrowanych w urzędach pracy jest dłużnikami alimentacyjnymi. Jeśli podejmą legalną pracę, komornik zabierze im część wypłaty, a oni na „tę k… nie będą płacili”. Kolejni cenią wolność: na etacie trzeba będzie przychodzić do firmy, pracować od–do, a na czarno w każdej chwili mogą zrezygnować. Żeby nie zostać wyrejestrowanym z bezrobocia, idą na rozmowę do pracodawcy, ale robią wszystko, żeby zatrudnienia nie dostać. Kobiety zabierają na rozmowy kwalifikacyjne dzieci, żeby potencjalny pracodawca zobaczył, że będą mało dyspozycyjne. Mężczyźni nieraz symulują, że nadużywają alkoholu. Pracodawcy wpisują więc w papierach: kandydat nie spełnia kryteriów. A w swoich ofertach, w rubryce „wymagania” coraz częściej umieszczają podpunkt: „chęć do pracy”.
Lista świadczeń, na które może liczyć np. pięcioosobowa rodzina, gdzie dwoje rodziców nie pracuje, jest długa: zasiłek rodzinny, dodatek z tytułu wielodzietności na trzecie i kolejne dziecko, dodatek dla dzieci na dojazdy do szkoły (albo na internat), dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego, comiesięczne stypendium szkolne dla ubogich rodzin i dofinansowanie na obiady, zasiłek okresowy (przyznawany raz na trzy miesiące), zasiłki celowe na zakup (odzieży, jedzenia, opału, leków) i dodatki mieszkaniowe. No i od kwietnia 500 plus. Miesięcznie rodzina z pięciorgiem dzieci może otrzymać w sumie ponad 4 tys. zł. – Jak zliczyć wszystkie świadczenia, to są to pieniądze o wiele większe niż te, które my tutaj zarabiamy – przyznaje kierowniczka GOPS w Starym Brusie.
Chcieliby, ale boją się
Monika ma czworo dzieci, najstarsze 12 lat, najmłodsze sześć. Jej mąż pracuje w firmie sprzątającej. Na umowie-zleceniu zarabia 1,2 tys. zł. Ona czasem mu pomaga, dorobi wtedy jakieś 300 zł. Jako osobom „uzyskującym minimalne dochody” należy im się z państwowego garnuszka: zasiłek stały 720 zł, zasiłek celowy 200 zł, zasiłek rodzinny 655 zł, dodatek mieszkaniowy 420 zł, 2 tys. w ramach programu 500 plus i dofinansowanie dla dzieci na obiady. Razem prawie 4 tys. zł. Część idzie na spłatę chwilówek. No i na mieszkanie. Ostatnio zamienili na większe, ponad 60 m kw. Stara kamienica, pokoje odnowili, wszystko zadbane, czynsz 750 zł. Z wykształcenia oboje są kucharzami, dostali nawet propozycje, żeby pracować w zawodzie – mieliby sami prowadzić bar. To ich marzenie: prowadzić swoją gastronomię. Okazja, ale odmówili. Duży obowiązek, a tu dziećmi trzeba się zająć. I pomoc społeczna już by nie pomagała. Więc chcieliby, ale się boją.
Pracownicy socjalni z myślą o tej grupie podopiecznych używają terminu „syndrom uzależnienia od wsparcia”. – Boją się nieznanego, wejście w nową sytuację ich przerasta, wolą trwać w tym, w czym są – tłumaczy Zuzanna Grabusińska. – Nie można upraszczać i powiedzieć, że są po prostu leniwi.
I niestety, duża grupa pozostaje pod opieką ośrodków przez wiele lat. Aneta Zając pracuje w GOPS od 20 lat. Przypomina sobie cztery przypadki, kiedy ktoś tylko chwilowo (np. z powodu choroby) korzystał z pomocy społecznej. Strach przed utratą pomocy dotyczy niekiedy całych rodzin, pokolenie po pokoleniu. W Starym Brusie najpierw po pomoc do GOPS zgłosiło się małżeństwo. Gdy ich córka dorosła, wiedziała już, gdzie i jakie zaświadczenie złożyć, żeby otrzymać pomoc. Teraz ze wsparcia korzysta jej córka. Tzw. podopieczni dziedziczni. – Ja to nazywam matrycowaniem – wyjaśnia Zuzanna Grabusińska. Dzieci widzą, w jaki sposób radzą sobie rodzice, nie mają innego wzorca, więc powielają schemat i zamiast iść do pracy, idą do OPS. Dotyczy to zwykle rodzin, gdzie przez lata nawarstwia się wiele problemów, np. alkoholizm, długotrwałe bezrobocie, marne środowisko dla dzieci.
Pokolenie NEET
Agata ma 26 lat. Nawet nie myśli zarejestrować się w urzędzie pracy, nie po to kończyła studia – filologię polską. Z polonistyką nie wiąże jednak przyszłości. Właściwie sama nie wie, co chciałaby robić. Po obronie magisterium wróciła do domu. Gdyby musiała się sama utrzymywać, to poszłaby do pracy, ale nie potrafi się zmobilizować. Miała nawet propozycję, żeby udzielać korepetycji z polskiego. 25 zł za godzinę. Z tego i tak się nie utrzyma, więc odmówiła. Rodzice na razie nie naciskają, więc jest, jak jest. Typowa przedstawicielka tzw. pokolenia NEET (ang. not in employment, education or training) – młodych ludzi, którzy nie uczą się, nie pracują, nie podnoszą kwalifikacji. Z danych Eurostatu z 2015 r. wynika, że w Polsce stanowią oni 17,6 proc. osób poniżej 30. roku życia. I jest to grupa bardzo zróżnicowana. W 2016 r. Fundacja Stabilo przeprowadziła badania wśród 350 NEET. Na podstawie wywiadów i ankiet podzielono ich na kilka kategorii. Pierwsi, czyli dzieci bogatych rodziców, nie pracują, bo nie muszą. Drudzy, nazwani ambitnymi pechowcami, uważają, że ich kwalifikacje są zbyt duże, by pracować za marne pieniądze. Byli wśród nich też tacy, którzy mówili wprost: „Frajerem jest ten, kto daje się wykorzystywać za marne grosze, nie jest tak sprytny, by żyć jak ja” (czyli klient opieki społecznej). – Zauważyliśmy, że i w tym pokoleniu pokutuje polska mentalność i kombinatorstwo. Poza tym ułatwianie wszystkiego przez urzędy powoduje zanikanie postaw wymagających dania czegoś od siebie – komentuje Filip Gołębiowski z Fundacji Stabilo. Młodzi bezrobotni mówią, że wysyłają codziennie 20 CV, ale na pytanie, u ilu pracodawców byli, zapada cisza. Albo przyznają: poszli do urzędu pracy, bo rodzice im kazali. Oczekują, że ktoś im powie, co właściwie mają robić w życiu. – Kiedyś przyszła do nas babcia takiej osoby i pyta, dlaczego dla jej wnuka nie ma jeszcze pracy. Więc ja pytam, czemu nie ma tu wnuka – opowiada Maria Borek, kierownik Centrum Aktywizacji Zawodowej w warszawskim urzędzie pracy. A jeśli już dostaną skierowanie na staż, to szybko go kończą. Pracodawcy jako powód zakończenia współpracy z młodymi stażystami wskazują m.in. częste spóźnienia, niewykonywanie poleceń, popełnianie tych samych błędów i nadużywanie mediów społecznościowych w pracy. Wśród NEET obserwuje się jeszcze jedną podgrupę: powracających z emigracji. Olga zaraz po maturze wyjechała do Anglii, pracowała na taśmie, potem opiekowała się dziećmi. Wróciła po dwóch latach, bo tęskniła. Ale teraz nie wie, co dalej; polskie stawki ją przerażają. Do urzędu pracy trafiła tylko po to, by się zarejestrować dla ubezpieczenia. Na studia nie planuje iść; widzi po znajomych, że to nic ciekawego. Kiedyś myślała o założeniu własnej firmy, ale po powrocie zrezygnowała. Na razie mieszka z rodzicami i żyje z oszczędności. Zastanawia się nad stażem, ale chyba jeszcze poczeka.
Kalkulatorzy
Annie wystarczy tydzień, żeby znaleźć pracę. Ale od roku nie pracuje, bo – jak mówi – nie musi. Zbiera zaświadczenia od męża z pracy (mąż jest sanitariuszem w szpitalu) i chodzi od urzędu do urzędu. W internecie co jakiś czas sprawdza zmiany w ustawach o pomocy społecznej i czyta na bieżąco uchwały rady miasta. Wie, jakie świadczenia jej przysługują, nikt jej nie zaskoczy. Z Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie dostaje dodatek mieszkaniowy, zasiłek celowy, dofinansowanie na obiady dla dzieci, dofinansowanie na wyprawkę szkolną i 500 plus na dwoje dzieci. W sumie ok. 1,6 tys. zł. Dopóki to się nie zmieni, do pracy nie pójdzie.
Zuzanna Grabusińska, dyrektor OPS na Pradze, przyznaje, że w tym roku pojawił się duży problem. To zaradni bezrobotni, czy też bezrobotni z wyboru. Rezygnują z dotychczasowej pracy, oferty nowe odrzucają. Annie niedawno zaoferowano staż za 1,2 tys. zł. Pracowałaby jako pomoc kuchenna. Wyliczyła, że wtedy dochód jej wzrośnie i straci część świadczeń, a jeszcze sporo wyda na dojazdy. Wyjdzie na zero. Nie zgodziła się. I tu nie chodzi tylko o zarobki. Jeśli pójdzie do pracy, nie będzie mogła tyle czasu poświęcić dzieciom. Nie odrobi z nimi lekcji, nie odprowadzi na tańce. Tak już było, gdy pracowała w hipermarkecie. – Nie przypominam sobie, żeby moi rodzice pomagali mi w lekcjach, żeby wyszli ze mną na spacer, bawili się ze mną. Chcę, żeby moje dzieci miały inne wspomnienia – opowiada.
Do urzędu pracy w Warszawie przyszedł niedawno mężczyzna w średnim wieku. Ze łzami w oczach spytał, dlaczego go krzywdzą. Dostał ofertę pracy. Jego żona pracuje, on nie dostawał zasiłku, zarejestrował się dla ubezpieczenia. Rano przygotowywał śniadanie, wyprawiał dzieci do szkoły. Potem posprzątał, zrobił obiad, odebrał dzieci. Czasami łapał pracę dorywczą, czasami z OPS dostawał zasiłek celowy. Teraz miał jeździć na drugi koniec miasta. Pensja na poziomie płacy minimalnej, dom niezadbany, dzieci spędzają mniej czasu z tatą. Zdaniem Lecha Antkowiaka, zastępcy dyrektora urzędu pracy, tylko w Warszawie odzyskać dla rynku pracy można by ok. 10 tys. osób. – Problem, że od kiedy wygraliśmy walkę z analfabetyzmem i nauczyliśmy ludzi liczyć, to może do czytania i pisania się nie garną, ale kalkulują szybko – nieco ironizuje.
– Jeśli ludzie staną przed sensownym wyborem, to nie będą chcieli żyć z zasiłków. Na razie muszą wybierać między zaopiekowaniem się dzieckiem czy chorymi rodzicami a pracą za kilkaset złotych więcej niż otrzymywane świadczenia – komentuje dr Paweł Kubicki z Instytutu Gospodarstwa Społecznego SGH. – Mamy wykrzywiony system pomocy społecznej, a program 500 plus jeszcze bardziej go zaburzył. To wsparcie, tłumaczy, nie jest wliczane do dochodu, więc ludzie o minimalnych dochodach wciąż się nimi legitymują. Dostępny dla nich zestaw świadczeń porównywalny jest do płacy minimalnej. Więc rezygnują z pracy, stają w kolejce po te świadczenia, i trudno im odmówić racjonalności.
W krajach, które szczycą się sprawnym i skutecznym systemem opieki społecznej, obowiązuje jasna zasada: jeśli ktoś pójdzie do pracy, nie tylko nie utraci wsparcia, przeciwnie – dostanie premię za starania, za samodzielność. W Polsce jest wręcz odwrotnie: jeśli człowiek zacznie pracować, straci dostęp do państwowego garnuszka.
Czas byłoby zacząć poważną publiczną debatę na temat tego, jak racjonalnie wspierać ludzi naprawdę potrzebujących pomocy państwa. Jednak gotowości do takiej rozmowy dziś raczej nie ma. Politycy, badacze społeczni, pracownicy socjalni milczą, jakby zahipnotyzowani propagandowym sukcesem programu 500 plus. Ośrodki Pomocy Społecznej przyznają kolejne celowe i niecelowe zasiłki, bo „takie jest prawo”. Pozostało im tylko uświadamiać swoich podopiecznych, że przecież dziecko zaraz będzie dorosłe, skończą się dodatkowe świadczenia, skończy się 500 plus. Hodujemy sobie potężny problem społeczny. Według GUS aż 46 proc. Polaków żyjących dziś na garnuszku pomocy społecznej to osoby w wieku produkcyjnym. Wielu mogłoby i nawet chciałoby pracować. Tyle że praca im się nie opłaca.