Psycholożka Justyna Rutkowska o oswajaniu śmierci

Paweł Walewski: – Udało się pani oswoić śmierć? Justyna Rutkowska: – Nie wiem. W odróżnieniu od innych ludzi zdążyłam się z nią w pewnym stopniu pogodzić. Na drugim roku studiów psychologicznych poszłam na wolontariat do hospicjum i tak już zostało. Dotykałam tylu umierających, że śmierć nie wydaje mi się już niczym niezwykłym. Nie bałam się. Byłam jej za to ciekawa. Jednak nie zdawałam sobie sprawy, jak wysoką cenę za to zapłacę. To był skok na zbyt głęboką wodę? Przyjęto mnie tam bez żadnych kursów, przeszkolenia. Wtedy uznałam to za wyróżnienie. Gdy wysyłano mnie do pacjentów hospicjum domowego, czułam się przy ich agonii niezwykle ważna i potrzebna. Nikt nad tym nie czuwał ani mnie nie powstrzymywał, choć było to szalenie nieprofesjonalne. Po pięciu latach takiej pracy – w świątek, piątek i niedzielę – momentami byłam jak marionetka. Jak zombie, które nie może oderwać się od śmierci? „Cześć Justyna, pan zmarł. Czy możesz przyjechać, bo rodzina jest w panice?”. Godzina 23, a ja mówię zasypiającym rodzicom, że jadę na zgon. To było jak misja, której nie wolno lekceważyć. Musiałam sama nauczyć się przebierania pampersów, a po toalecie klękałam z rodziną i modliliśmy się. Często chciałam zostawać dłużej, aby ubierać ciało, zamykać oczy, wkładać do rąk różaniec. Instruowałam, kiedy dzwonić po bliskich, lekarza, księdza, kiedy zapalać gromnicę. Byłam silna, sądziłam, że wiem, co mam robić. Bez strachu? Bez poczucia obrzydzenia? Z początku nie mogłam napić się herbaty w mieszkaniach przesiąkniętych zapachem wydobywającym się z rurki tracheotomijnej, ale szybko przywykłam. Nauczyłam się obsługiwać ssak do odsysania śliny. Hamować własne odruchy wobec pacjentów nieustannie wymiotujących, z miską czy nawet wiaderkami przy łóżku, albo plujących, charczących i odkrztuszających żółtozieloną wydzielinę, z pokładami ligniny na poduszce koło głowy. Najgorsze było jednak to, że jako wolontariuszka pracowałam intuicyjnie. Na studiach psychologicznych nie poruszano tematów raka, śmierci ani żałoby. Bo to w Polsce wciąż temat tabu? To widać po emocjach, z jakimi borykają się konfrontowane ze śmiercią rodziny. Nie ma różnicy, czy dom jest inteligencki, profesorski czy prostych ludzi – w każdym jest ogromny mechanizm wypierania. Nie chcą przyjąć do wiadomości, że śmierć nie jest odosobnionym wydarzeniem, które spotyka tylko naszych bliskich, ale ogólnym doświadczeniem, ostatecznym losem każdego żyjącego stworzenia. Choćby stan terminalny trwał tygodniami, najbliżsi nie potrafią przygotować się do ostatniego pożegnania. Wciąż jest dla nich za wcześnie, często są w panice. Jakbyśmy chcieli zaklinać rzeczywistość? Gdy nieuleczalnie chory wypisywany jest ze szpitala do domu i wiadomo, że nadchodzą jego ostatnie dni, zmienia się cała logistyka życia. Włącznie z tym, że niektórzy postanawiają kupić sokowirówkę, by przygotowywać sok z ożywczych buraków, zmieniają nawyki, wydają ogromne pieniądze na różne „czynności ratujące”. Pojawiają się konflikty, każdy ma inny pomysł, jak pomóc osobie chorej. Zabiera to mnóstwo czasu i energii, więc nie wystarcza ich już na to, by zbliżyć się do siebie. Czy na śmierć bliskiej osoby można się w ogóle przygotować? Na to ma wpływ m.in. wzajemna więź przez całe życie. I wcale nie chodzi o stopień pokrewieństwa, lecz na ile relacja ta była uczciwa i szczera, w jakim stopniu wobec siebie byliśmy otwarci. Pokora wobec nieuchronności śmierci chyba też jest ważna? Nie można dawać fałszywej nadziei. Ale należy pokazywać ją w krótkiej perspektywie: że chory zje następny posiłek i nie zwymiotuje, że leki przeciwbólowe będą skuteczne, że spędzi czas razem z najbliższymi. Na początku pracy wydawało mi się, że jak zapytam: „czy chce pan/pani żyć?”, to dodam podopiecznym energii. A to był błąd, bo lepiej dostroić się do drugiego człowieka, przyjąć jego depresję, pobyć w niej razem z nim. Trudno mieć doświadczenie w żegnaniu najbliższych. Wobec rodziny, która przez to przechodzi, lepiej być pocieszającą wróżką czy przytomnym praktykiem? W warstwie powierzchownej każdy potrzebuje otuchy, bo to pomaga się pozbierać. Na chwilę. Nie ma sensu pocieszać, kiedy wiadomo, że nie zostaniemy zrozumiani: „Co pani może wiedzieć, przecież moje życie wywróciło się do góry nogami!”. Gra w pocieszanie niczego w takim wypadku nie załatwia. Jest jak zabawa dzieci w chowanego, którym wydaje się zza firanki, że nikt ich nie widzi. Początkowo trzymałam za rękę, byłam z umierającym i jego rodziną dwie, trzy godziny, a nieraz dłużej. Ale to nie było profesjonalne. Jakich rad należało udzielać? Często od przytomności osoby stojącej z boku zależy, czy śmierć będzie godna i spokojna. Nieraz nie ma czasu na morały, bo byłam świadkiem, jak w jednym pokoju umiera kobieta, a w drugim jej mąż stoi przy prasowaniu i mówi do mnie: „Żona nie chciała dziś niczego jeść, może zje po południu, jutro ma przyjść rodzina, może warto zadzwonić po lekarza, a w ogóle to trzeba by upiec ciasto, bo idą święta”. A przecież nie był to czas na prasowanie obrusa ani myślenie o wypiekach, bo za chwilę ona nie będzie żyła i on nie zdąży się z nią pożegnać! To był mój problem: jak delikatnie, ale konkretnie i z taktem, zachęcić do działania, nie odzierając nikogo z nadziei. Zespół medyczny, który często sądzi, że psycholog jest rodzajem mediatora, potrafił mi zarzucić, że po mojej wizycie – już jako psycholożki z certyfikatami różnych szkoleń – umierający pacjent bywa bardziej roztrzęsiony. Słyszałam, że źle pomagam, bo pacjenci płaczą, a moim zadaniem było ich pocieszać. Ale oni mieli za sobą pierwszą okazję, by znaleźć kontakt z samym sobą, gdyż wcześniej nikt nie chciał lub nie miał czasu z nimi głęboko rozmawiać. Pierwszy raz na głos oczyszczali się z jakichś tajemnic i uczuć. Czy wyzwolenie w umierających bolesnych emocji jest potrzebne? To się po prostu dzieje. To pacjent wnosi do rozmowy tęsknoty, uczucia. To jego czas. Śmierć we własnym łóżku staje się coraz rzadsza. Bo szpital traktowany jest jak miejsce, gdzie zdarzają się cuda. Pacjent w agonii, ale rodzina dzwoni po pogotowie. Ratownicy tłumaczą, że nic nie da się już zrobić, a domownicy wpadają w furię. Karetka zabiera więc pacjenta i on umiera w drodze do szpitala lub na izbie przyjęć. Rodzina nie chce zgonu w domu – przede wszystkim, by mieć czyste sumienie, że zrobiono wszystko, co było można. A ilu chorych mogłoby umrzeć spokojnie i godnie na swoim łóżku bez tej bezsensownej szarpaniny? Z jakiego powodu im to zabieramy w ostatnich minutach? Nie godzimy się na to, że śmierć jest nieodwołalna? Zrozumiałabym, gdyby ta niezgoda była powodowana wyłącznie miłością, żalem, tęsknotą, brała się z jakiejś irracjonalnej nadziei. Ale częstym powodem takiego zachowania są niezałatwione sprawy spadkowe, czyli krótko mówiąc, pieniądze! Ponieważ wypieramy śmierć przez większość życia, w jego ostatnim momencie jesteśmy kompletnie nieprzygotowani. Często powtarzam rodzinom: teraz jeszcze jest czas, kiedy wszyscy są ze sobą w kontakcie, by pozałatwiać sprawy w banku, porozmawiać o testamencie. Jest czas, by o pewne rzeczy zapytać. Bo kiedy za tydzień wrócę do tego domu, może być już za późno. Wcale nie dlatego, że stan chorego się pogorszy lub umrze. Ale może być bardziej senny pod wpływem silniejszych leków przeciwbólowych – nie będzie cierpieć, będzie jednak mniej czasu na rozmowę. Ostatnia szansa, by nie wyrzucać sobie potem, że czegoś ważnego sobie nie powiedzieliśmy? Rodziny często boją się tych szczerych rozmów z umierającymi: „Nie będziemy wspólnie oglądać albumów ze zdjęciami, żeby ojciec nie odniósł wrażenia, że już umiera”. A najbardziej świadomi śmierci są ci, którzy umierają! Mówią nieraz takie rzeczy psychologowi lub pielęgniarce, których nie chcą powiedzieć bliskim, aby ich nie zmartwić. Często słyszałam od rodzin: „Proszę nie mówić, że pani jest z hospicjum”. A pacjenci widzą swoje wyniszczenie, kroplówki, przecież czują, że ubywa im