Jak się zmieniają polskie rytuały pogrzebowe

JULIUSZ ĆWIELUCH: – Jaki jest typowy polski pogrzeb? ANNA E. KUBIAK: – Nudny, przewidywalny. Bo sami jesteśmy nudni? Ja bym powiedziała, że nie tyle nudni, co zachowawczy. Społecznie zagubieni, co najczęściej maskujemy konformizmem. Żyjemy pod dyktando innych. I umieramy też z myślą, co inni sobie pomyślą. Po śmierci trudno być konformistą. Rodzina nas w tym świetnie wyręcza. W polskich realiach, nawet jeśli zmarły oddalił się zupełnie od Kościoła, rodzina nie wyobraża sobie, żeby to nie był katolicki pogrzeb. Nie można odstawać od innych. Trzeba pokazać, że też jesteśmy katolicką rodziną. Pogrzeb jest również prezentacją statusu finansowego rodziny. Barometrem stanu zamożności. W świadomości Polaków godny pogrzeb to pogrzeb okazały. Dlatego typowy polski pochówek jest uroczysty, konwencjonalny i kompletnie pozbawiony nowych rytuałów wyrażających prywatną duchowość czy wartości ekologiczne i poczucie humoru, co spotykamy na pogrzebach np. amerykańskich i brytyjskich. Jest się z czego śmiać? Nasi pradziadkowie potrafili na pogrzebie gorzko płakać, ale i głośno się śmiać, i śpiewać pieśni ludowe pełne frywolnego humoru. W czasie tzw. pustych nocy, kiedy rodzina wraz z sąsiadami czuwała przy ciele zmarłego przez trzy dni i trzy noce, śpiewane były zarówno pieśni religijne, jak i ludowe przyśpiewki. Czasem dosadne i rubaszne. Grało się w karty. Zdarzało się, że trupa ciągnęło się za palec albo robiło jakieś drobne psikusy. Dzisiejszy pogrzeb bardzo często jest po prostu smutny. I nie zawsze dlatego, że odszedł ktoś najbliższy. Tak jak śmierć obnaża człowieka, tak pogrzeb obnaża społeczeństwo. Zmiany, które w nim zaszły. Te negatywne oczywiście są bardziej jaskrawe. Co się zmieniło? Nasza kultura się zmieniła, przede wszystkim zrobiła się to kultura konsumpcyjna i żałobnik stał się klientem zakładu pogrzebowego. Cały świat idzie w tym kierunku. Każda kultura inaczej jednak na to zjawisko odpowiada. Amerykańska idzie w skrajne zaprzeczenie śmierci i związanego z nią rozpadu ciała. Zdarza się, że na pogrzebie najlepiej wygląda zmarły, jest czerstwy i rumiany. W Stanach higieniczne, protestanckie podejście do ciała zmarłego, którego fetoru tak się boimy, pociągnięte zostało do ekstremum. W przeciwieństwie do francuskiej balsamacji i tanatokosmetyki, która jest dyskretna, amerykańska tanatopraksja jest głęboką ingerencją w ciało zmarłego. Nie tylko pozbywamy się organów i wszelkich substancji, które szybko zaczynają gnić. Ale ciało nasączane jest preparatami, które mają spowolnić proces rozkładu. Tak naprawdę chodzi tylko o to, żeby ukryć brutalną stronę śmierci. A nawet trochę samą śmierć. Wyprzeć ją, tak jak wypieramy to, że ciało po śmierci gnije. Tam ma być czysto i schludnie. A u nas? U nas jest w pół drogi. Tanatopraksja właściwie się nie przyjęła. Balsamacja oferowana jest w zakładach pogrzebowych w dużych miastach, ale jest bardzo marginalną praktyką, chociaż nie brakuje specjalistów. Ale moim zdaniem głównie ze względu na wiele dawnych, ale ciągle żywych przesądów. W Polsce bardzo dba się o integralność zmarłego, nienaruszalność jego ciała. Wystarczy umycie zwłok, odświętne ubranie. Godzimy się na dyskretny makijaż, ale nie może być przesadny. Z drugiej strony coraz rzadziej rodzina sama zajmuje się ciałem. W tej kwestii w ciągu ostatnich lat dokonały się kolosalne zmiany. Boimy się śmierci, ale się na nią godzimy? W porównaniu z innymi kulturami Europy Zachodniej czy Stanów Zjednoczonych bardziej z nią obcujemy. Szczególnie na wsiach, w małych miasteczkach. Na ścianie wschodniej krewni bardzo długo opierali się zakładom pogrzebowym. Walczyli, żeby móc zatrzymać zmarłego w domu. Chcieli czuwać przy ciele. Zależało im, żeby sąsiedzi przychodzili pożegnać się ze zmarłym. Obcowanie jest dla kogo? Dla niego, dla nas? Dla niego, żeby ułatwić duszy uwolnienie z ciała i przywiązania do domostwa, ale i dla nas. Dla nas ważne jest, żeby o tego zmarłego zadbać, żeby się z nim pożegnać. Ale też oswoić ze stratą. Przez chwilę pomyśleć o własnej śmierci. Oswoić się z nią? Stosunek Polaków do śmierci jest kolażem dawnych wierzeń słowiańskich, katolickich i nowoczesnych zwyczajów wprowadzonych przez prywatne zakłady pogrzebowe. Ciągle jeszcze utrzymuje się wiele archaicznych praktyk magicznych. Wokół zmarłego krąży wiele fantazmatów. W kulturze ludowej trup jest groźny. Ciągle silne jest wierzenie, że dusza bardzo długo utrzymuje kontakt z ciałem zmarłego i może pociągnąć krewnych za sobą. Dlatego po śmierci przewraca się krzesła, żeby dusza się nie zasiedziała w mieszkaniu. Zasłania się lustra i telewizor, żeby nie miała się w czym przejrzeć. Mówi się, że gdyby się ujrzała w lustrze, to mogłaby spowodować śmierć krewnego. Na wsiach po śmierci gospodarza zatrzymywało się zegary. Czas zatrzymał się dla zmarłego, ale też dla żałobników. Boimy się trupa? Boimy się pierwotnym strachem, który każe nam wkładać do trumny książeczkę do nabożeństwa, ale z wydartą ostatnią stroną, gdzie jest słowo amen. Tak żeby zająć czymś duszę i żeby nie interesowała się krewnymi. Z tego samego powodu sypało się do trumny mak. Żeby zmarły liczył ziarna. Wątków wampirycznych w polskich zwyczajach pogrzebowych było dużo więcej. Było? Było, bo ludowa obrzędowość pogrzebowa ginie dosłownie na naszych oczach. Autorytarne państwo, jakim był PRL, chciało ingerować w każdy obszar życia człowieka. Próba wymuszenia sekularyzacji śmierci kompletnie się jednak nie powiodła. Oczywiście był wariant oficjalnego pogrzebu państwowego, ale sięgano po niego w wyjątkowych sytuacjach i za zgodą rodziny. To, czego nie udało się zmienić przez setki lat, kapitalizm wykończył w niespełna trzy dekady. Tak po prostu? Kapitalizm podkopał fundament, na którym opierała się bogata kultura ludowa. Uderzył w jej serce, czyli wspólnotowość. Przy lekturze pani książki wzruszyłem się fragmentem, że na Suwalszczyźnie grób kopali sąsiedzi zmarłego. Nie dość, że wymaga to sporo wysiłku i czasu, to jest to również mocny gest wsparcia. Rodzina przez takie gesty widziała i czuła, że nie jest w nieszczęściu sama. Śmierć jednego członka wspólnoty cementowała tych, którzy pozostali. Często pozwalała na zakopanie dawnych urazów i krzywd. Przyszedł kapitalizm, który wprowadził ekonomizację prawie wszystkich aspektów życia i doprowadził również do ekonomizacji śmierci. To symboliczne zatrzymywanie zegarów straciło już sens, bo wszystkich zaczął nagle gonić czas. Teraz ludzie ze wsi i małych miasteczek zderzają się z kulturą mieszczańską i ulegają jej. I to już koniec, ludowa wrażliwość po prostu przegrała? Ostatniego słowa ciągle nie powiedziała, ale nie jest już dominująca. W pewnych regionach tradycja ciągle się jeszcze utrzymuje. Nawet bardzo stare wierzenia wampiryczne nie odeszły tak całkiem. W okolicy Borów Tucholskich, jeśli ktoś miał nieco dłuższe siekacze, podejrzewany był, że po śmierci może zostać wampirem. Nocowałam kiedyś w Borach Tucholskich i gospodarze opowiadali mi, że jeden zmarły poprosił, żeby pochowali go z sierpem pod brodą. W razie gdyby chciał wstać po śmierci, sam odciąłby sobie głowę. Zrobili tak? Zrobili. Ciągle mówimy o zwyczajach kraju, który mieni się najbardziej katolickim z katolickich? Mówiłam panu, że śmierć obnaża nas podwójnie. Kościół katolicki zdominował umieranie w Polsce. A jednocześnie nie udało mu się przezwyciężyć pewnych gestów. Może dlatego, że są starsze od samego Kościoła. Typowo polską praktyką pogrzebową, mającą źródło w pogańskich pogrzebach, jest wkładanie rzeczy osobistych do trumny. Jeśli ktoś lubił alkohol, wkłada mu się flaszkę. Jak był karciarzem – talię kart. Czasem jest to ukochany instrument, a innym razem okulary czy grzebień. Bywa, że kogoś chowa się z szalikiem drużyny sportowej. Niedawno widziałem w Holandii nagrobek ze zdjęciem zmarłego z papierosem. U nas by pan takiego raczej nie znalazł. Pogrzeb ma być sztampowy i nagrobek też. Najlepiej granitowa płyta, która udaje czarny marmur. Do tego obowiązkowa falka, czyli jakieś fikuśne podcięcie kamienia. A jeśli rodzina chce się pokazać, no to jeszcze kolumienki i jakieś ornamenciki, bo duch sarmacki w narodzie ciągle nie zgasł. Co do zdjęć, to był taki moment, że zaczęły znikać. Teraz znowu robią się modne, ale na ekstrawagancje nie ma co liczyć. Ile razy jestem na jakimś pogrzebie, tyle razy nie mogę się nadziwić, skąd oni biorą tych ludzi do obsługi. Niby w garniturach i białych rękawiczkach, a na przednim siedzeniu w karawanie kiełbasa i pół bochenka chleba. Branża pogrzebowa to jest temat na jakiś fascynujący serial. Amerykanie mają swój kultowy „Sześć stóp pod ziemią”. Nasza branża mogłaby ich przebić. Zwłaszcza gdyby wpleść wątki z „łowców skór”. Łódzka afera była wielkim wstrząsem dla całej branży pogrzebowej i dla większości otrzeźwieniem. Jest wiele zakładów, które działają wprost wzorcowo. Jakość usług cały czas jest podnoszona. Z drugiej strony w Polsce działa rekordowa chyba liczba zakładów pogrzebowych. Jest ich ponad 2 tys. Do tego jest pięć różnych organizacji zrzeszających ludzi z branży. Tak naprawdę liczą się dwie: liberalne Polskie Stowarzyszenie Pogrzebowe i bardziej konserwatywna Polska Izba Pogrzebowa, ale rzeczywiście rozdrobnienie jest imponujące i nie pomaga w wypracowaniu standardów. Siłą rzeczy do zawodu trafiają również ludzie przypadkowi. Ale to się zmienia. Jak oni sobie radzą z obcowaniem ze śmiercią? Na różne sposoby. Ostatecznie ci ludzie też są wobec niej bezbronni. Muszą ją jakoś oswajać. Mają swój branżowy żargon. Na wisielca mówią wisiorek. Na zmarłego, który już nabrzmiał – murzynek, to przez ciemne plamy opadowe na ciele. Żargon branży ma swoje regionalizmy. W województwie pomorskim na wysokie trumny mówią kutry, w mazowie