Niespełnione marzenie Martina Luthera Kinga

Ogromna rzeźba przedstawiająca Martina Luthera Kinga Jr. znajduje się między pomnikami Thomasa Jeffersona i Abrahama Lincolna. King dołączył do waszyngtońskiego panteonu zaledwie dwa lata temu, a poświęcone mu miejsce wybrano dokładnie między jednym z ojców założycieli Stanów Zjednoczonych a prezydentem, który zniósł niewolnictwo. 1. 50 lat temu, 28 sierpnia 1963 r., przed mauzoleum Lincolna King wygłosił jedną z najsłynniejszych mów XX w., „I Have a Dream”: „Mam marzenie, że pewnego dnia na czerwonych wzgórzach Georgii synowie byłych niewolników i synowie byłych właścicieli niewolników będą w stanie usiąść razem przy stole braterstwa”. Nazajutrz po tej mowie FBI donosiło Białemu Domowi, że „w świetle demagogicznego przemówienia Kinga (…) musimy teraz uznać go, jeżeli nie robiliśmy tego dotychczas, za najniebezpieczniejszego Murzyna dla przyszłości tego narodu”. W raporcie-donosie padły słowa o tym, że King jest narzędziem komunizmu i zagraża bezpieczeństwu narodowemu. W innym donosie, który osobiście napisał szef FBI J. Edgar Hoover, jest mowa o „obsesyjnym i zdegenerowanym popędzie seksualnym” Kinga. Dla ludzi białego establishmentu każda metoda była dobra, żeby zniszczyć reputację lidera ruchu na rzecz równouprawnienia czarnoskórych. Prokurator generalny Robert F. Kennedy nakazał inwigilację Kinga – śledzenie, podsłuchiwanie rozmów telefonicznych, zakładanie pluskiew nawet w sypialni. 50 lat po „I Have a Dream” czarnoskóry jest prezydentem USA, a „najniebezpieczniejszy Murzyn” ma miejsce w panteonie narodowym. Marzenie spełnione? „Koniec historii” Afroamerykanów? Czy może bliższa prawdy jest inna diagnoza? Że nawet dziś – jak mówił słynny amerykański historyk i działacz społeczny Howard Zinn – Stany Zjednoczone to kraj, w którym czarni Amerykanie żyją o 10 lat krócej niż biali, śmiertelność nowo narodzonych dzieci w czarnych rodzinach jest większa niż w rodzinach białych. Że czarni żyją zwykle w gorszych częściach miasta, dostają gorzej płatną pracę i mniejsze wynagrodzenie za tę samą pracę niż biali. W końcu, że warunki życia czarnych sugerują, iż rasizm w Ameryce wciąż jest zinstytucjonalizowany. 2. King mówił tamtego dnia: „Mam marzenie, że czworo moich małych dzieci będzie żyło w państwie, gdzie nie będą osądzane po kolorze ich skóry, ale po cechach ich charakteru”. 17-letni Treyvon Martin zwrócił uwagę członka tzw. straży obywatelskiej w zamkniętym osiedlu białych w miasteczku Sanford na Florydzie nie tym, co robił, ani nie cechami charakteru. Nie wiadomo dokładnie, jak doszło do sprzeczki między mężczyznami. Według jednej wersji Treyvon spytał swego przyszłego zabójcę, dlaczego za nim podąża. Ten twierdzi, że doszło do pyskówki i Treyvon uderzył go w twarz. Strzelił do chłopca – strzał był śmiertelny. Treyvon Martin zmarł 26 lutego 2012 r. Burzliwą debatę o kwestii rasowej wzbudziło nie samo zabójstwo, lecz wyrok ogłoszony w lipcu tego roku: złożona wyłącznie z białych ława przysięgłych uniewinniła zabójcę. Wielu ludzi w Ameryce, nie tylko czarnoskórych, uznało wyrok za lustro wciąż żywego, choć skrywanego, rasizmu. Pytano, czy Ameryka, która niedawno wybrała czarnoskórego prezydenta na drugą kadencję, to naprawdę kraj wolny od uprzedzeń rasowych. Badania opinii dowodzą, że podział poglądów i niepokojów wciąż się pokrywa z kolorem skóry: u większości białych wyrok nie wzbudził niepokoju, u większości czarnoskórych – tak. – Gdyby Treyvon był biały, żyłby. Tym, co uczyniło go podejrzanym w oczach zabójcy, był kolor skóry – mówi Clayborne Carson, historyk z Uniwersytetu Stanforda, który 28 sierpnia 1963 r. jako 19-letni aktywista ruchu praw obywatelskich uczestniczył w Marszu na Waszyngton i słuchał wtedy przemówienia Kinga. Od 40 lat jest kustoszem spuścizny wielkiego przywódcy Afroamerykanów, wydawcą jego pism i szefem instytutu jego imienia. Osobista historia Carsona, dzisiaj profesora, pomaga zrozumieć stosunki rasowe w USA nie mniej niż jego książki i wykłady. Gdy był nastolatkiem, zatrzymano go za kradzież opony rowerowej. Policja nie wszczęła postępowania – zawiadomiła rodziców, żeby wymierzyli karę. Tam, gdzie mieszkał, w miasteczku Los Alamos w Nowym Meksyku, zamieszkiwanym głównie przez białych, niewielka wspólnota czarnoskórych żyła w idylli, która nie przypominała życia większości Afroamerykanów w latach 50. i 60. Choćby w Atlancie, z której pochodził King. Gdyby wówczas wszczęto postępowanie przeciwko nastoletniemu Carsonowi, trafiłby do rejestru i kto wie, jak by się potoczyły jego losy. Czy zostałby profesorem na Stanfordzie? Norma postępowania policji była wtedy – i jest do dziś – inna. Jak mówi Carson, łapią czarnoskórego dzieciaka i oskarżają o poważne przestępstwo, np. zabójstwo lub rozbój, choć nie mają mocnych dowodów. Sugerują więc przyznanie się do mniej poważnego przestępstwa, np. kradzieży. Czarnoskóry z getta, którego nie stać na dobrego prawnika, woli nie ryzykować skazania na 20–30 lat. Przyznaje się np. do niepopełnionej kradzieży, dostaje kilka lat więzienia. Nie ma potem sposobu wyjścia z zamkniętego kręgu: pracodawcy nie chcą zatrudniać byłego kryminalisty, a skoro nie ma pracy, na życie musi zarobić inaczej. Zwykle na drodze występku. Ponad połowa z przeszło 2 mln uwięzionych w USA to Afroamerykanie i Latynosi, mimo że ci pierwsi stanowią zaledwie 12 proc. populacji, drudzy – 13–14 proc. Czarnoskórzy siedzą przeważnie za narkotyki, choć ich spożycie jest wśród białych podobne lub większe. – Gdyby białych Amerykanów zamykano za narkotyki tak masowo jak czarnoskórych, doszłoby do wstrząsów społecznych – uważa Loïc Wacquant, socjolog z Uniwersytetu w Berkeley, wybitny znawca polityki karnej w USA. – Pytano by, dlaczego za drobne przestępstwa niszczy się młodym ludziom życie i odbiera szanse na pracę w przyszłości. Gdyby biali mieli ten sam odsetek uwięzień co czarni, za kratkami byłoby 9 mln ludzi. Dlaczego więc czarnoskórych traktuje się inaczej? Według Carsona, wymiar sprawiedliwości odgrywa dziś wobec czarnej mniejszości tę samą rolę, jaką odgrywał w przeszłości system prawnej segregacji i dyskryminacji rasowej: – Pokonaliśmy tamten system w długiej walce. Czy jednak staliśmy się w pełni wolni? Od opresji, jaką nakładała segregacja – tak. Jednak niezupełnie wolni, gdy wziąć pod uwagę szanse życiowe i rzeczywistą równość wobec prawa. Niektórzy badacze dziejów Afroamerykanów mówią wprost, że po wyzwoleniu z jednej niewoli nastawały inne. Gdy prezydent Lincoln zniósł niewolnictwo w 1863 r., zastąpił je system segregacji rasowej, który trwał 100 lat. Gdy ruch z Martinem Lutherem Kingiem na czele pokonał segregację, nastała polityka i mentalność „prawa i porządku”, której stuknie za chwilę pół wieku. Wielu białych, wystraszonych buntami czarnoskórych w latach 60. i 70., uznało, że zniesieniu segregacji musi towarzyszyć kontrola nad nowo „równouprawnionymi”, poddanie ich społecznej dyscyplinie. Taki był niewypowiedziany sens ideologii „prawa i porządku”, głoszonej przez Richarda Nixona, a zapożyczonej od segregacjonistów z Południa. W opinii wielu znawców tematu rolę dyscyplinującą odgrywają w dzisiejszej Ameryce policja i wymiar sprawiedliwości, napędzane tą ideologią, jak również rasistowską podejrzliwością wobec czarnoskórych. To właśnie ta podejrzliwość popchnęła białego z Sanford do śledzenia Treyvona Martina, co doprowadziło do sprzeczki, a w konsekwencji – śmierci czarnoskórego 17-latka. Jednym strzałem zabił on chłopca i unaocznił, że marzenie Kinga o państwie, w którym Afroamerykanie nie będą osądzani po kolorze skóry, wciąż czeka na spełnienie. 3. Ustawienie pomnika Kinga w waszyngtońskim parku pamięci między Jeffersonem a Lincolnem ma głęboki sens. W mowie „I Have a Dream” King prowadził dialog z obydwoma prezydentami. Z pierwszym – gdy odnosił się do obietnic konstytucji i Deklaracji Niepodległości: każdy Amerykanin miał mieć niezbywalne prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia. Ale Ameryka – mówił King – nie wywiązała się z tej obietnicy, przynajmniej wobec jej kolorowych obywateli. Przed Lincolnem King chylił czoła, nazywając go wielkim Amerykaninem, a zniesienie przezeń niewolnictwa określił jako „wielki strumień nadziei”, „brzask świtu, kończący długą noc niewoli”. Lecz w dalszych słowach King oskarżał: „Sto lat później... Murzyn nadal nie jest wolny. (…) Sto lat później życie Murzyna wciąż jest, niestety, paraliżowane kajdanami segregacji i łańcuchami dyskryminacji. Sto lat później Murzyn żyje na samotnej wyspie biedy, pośrodku wielkiego oceanu materialnego dobrobytu”. Dziś łatwo się zapomina, że niewolnictwo było rewersem American Dream i amerykańskiego ideału wolności. Krytyczni historycy USA przypominają: biali Amerykanie cieszyli się pełną wolnością, bo zawsze ktoś inny na tę wolność pracował. Nawet najbiedniejsi spośród białych wiedzieli, że niżej od nich jest ktoś jeszcze: czarnoskórzy niewolnicy. A także autochtoni, których ziemie można podbić, prąc coraz dalej na zachód. Kłopot z amerykańskim marzeniem polegał na tym, że jego częścią były dwa ideały: wolności i własności. Jak przypomina Eric Foner, wybitny historyk XIX-wiecznej Ameryki, odebranie komuś niewolnika – na przykład wyzwolenie go – rozumiano jako pomniejszenie wolności właściciela; wszak odbierając własność, pomniejsza się wolność. Paradoksalnie jednak to ideał wolności jako wartości uniwersalnej dał czarnoskórym Amerykanom broń, za pomocą której domagali się należnych im praw – zarówno w XIX w., jak i w czasach Kinga. „Martin Luther King – mówił Howard Zinn – mógł wskazać, że sami biali obiecali czarnym równość wobec prawa. I dzięki temu mógł walczyć o prawa swojej wspólnoty na gruncie przeciwnika. Posługując się amerykańskim ideałem, obnażał hipokryzję rządzących i białej społeczności”. Protoplasta Kinga z XIX w., Frederick Douglass, którego dom-muzeum można odwiedzić niedaleko narodowego parku pamięci, mówił wręcz, że to czarnoskórzy są Amerykanami w najpełniejszym znaczeniu tego słowa: to oni bowiem wierzą w amerykański ideał wolności jako prawa wszystkich ludzi, nie tylko białych. 4. Knajpa Ben’s Chili Bowl przy waszyngtońskiej U Street ma swoją legendę związaną z dziejami czarnoskórych – tutaj również, w symboliczny sposób, spełniało się marzenie Kinga. Telewizyjny showman Bill Cosby ogłosił tu na specjalnej konferencji prasowej w 1985 r., że jego program wszedł na szczyt listy najbardziej oglądanych talk-show w USA. Postać Cosby’ego jest trudna dla większości Afroamerykanów. Cosby to konserwatysta, którego program – zdaniem krytyków – zniekształcał obraz życia czarnoskórych: ukazywał high life zamożnych Afroamerykanów, co rodziło fałszywe wyobrażenie, jak wspaniale wszystkim czarnoskórym żyje się w Ameryce. To wyobrażenie dawało broń do ręki przeciwnikom rządowych programów wyrównywania szans i akcji afirmatywnej. Z drugiej strony sukces Cosby’ego ukazywał zmianę nie do pomyślenia w czasach, w których 19-letni Carson słuchał mowy „I Have a Dream”: wzrost znaczenia czarnoskórych idoli w kulturze USA. Obok Cosby’ego rozbłysły gwiazdy showmanki Oprah Winfrey, piosenkarek Tracy Chapman i Janet Jackson, aktorów takich jak Denzel Washington, który w filmie Spike’a Lee zagrał Malcolma X, gwiazd sportu – Magika Johnsona, Michaela Jordana i wielu innych. Z czasem czarni podbili wiele dyscyplin sportowych, w których wcześniej nie występowali, i wiele sfer kultury. Zmienił się ich status i znikły bariery, które istniały wcześniej. Według Carsona, to jedna z najgłębszych zmian kulturowych i społecznych w Ameryce ostatnich 30 lat. 5. Nikt przytomny nie twierdzi, że w dzisiejszych Stanach czarnoskórzy są dyskryminowani tak samo jak kiedyś. Ale czy dyskryminacja znikła? – Nie, ale o wiele trudniej rozpoznać jej subtelniejsze formy w kraju, który ma czarnoskórego prezydenta – podsumowuje Carson. Że uprzedzenia rasowe wciąż istnieją, nie dowiemy się z deklaratywnych sondaży – mało kto w dzisiejszym świecie przyznaje się do rasizmu. To też duża zmiana. O uprzedzeniach powiedzą nam więcej statystyki uwięzionych, porównania długości życia czarnoskórych i białych, tabele różnic płacowych. Na co dzień dają o sobie znać poprzez dziesiątki niezauważanych przez białych zdarzeń: częstsze zatrzymywanie czarnoskórych kierowców przez policję; częstsze niezatrzymywanie się taksówek na prośbę czarnoskórych klienów; żądanie kilku dowodów potwierdzających tożsamość, gdy czarnoskóry płaci kartą kredytową; wzmożoną czujność ochroniarzy wobec czarnoskórych i jej rutynowy brak, gdy akurat czarnoskóry potrzebuje pomocy. Codzienne „drobiazgi” odciskają się na zachowaniach politycznych. Szokiem dla czarnej Ameryki, który wywołał na nowo dyskusję o kwestii rasowej, była tragedia Nowego Orleanu w 2005 r. Miasto, zamieszkane w większości przez czarnoskórych, porzucono na pastwę huraganu i powodzi. Zginęło ok. 2 tys. mieszkańców. Ale to nie żywioły zachowały się według rasistowskiego szablonu. – Uderzające było to, że z całkowitą beztroską i obojętności