Wenezuela: kraj hiperbol i zbrodni

Kolejny, enty w ostatnich latach kryzys polityczny w Wenezueli zaczął się od aresztowania burmistrza Caracas, przeciwnika rządu, ale o wiele większym wstrząsem była dla wszystkich śmierć 14-letniego ucznia liceum Kluivera Roi w mieście San Cristobal. Są dwie wersje tego zabójstwa. Według naocznego świadka z opozycji Kluiver wyszedł ze szkoły i zbliżył się do grupy demonstrantów, ale nie brał udziału w zgromadzeniu. Doszło do starcia demonstrantów z policją, ludzie zaczęli się rozbiegać i szukać schronienia w okolicznych domach. Kluiver nie zdążył uciec. Wczołgał się pod zaparkowane auto, tam dopadł go policjant Mora Ortiz, lat 23, i z bliska strzelił chłopcu w głowę. Wersja policji jest inna. Zamaskowani młodzi mężczyźni zaatakowali policjantów kamieniami i koktajlami Mołotowa, policjanci ruszyli na nich z pałkami, doszło do bijatyki. Jeden z policjantów wystrzelił, żeby rozproszyć tłum, i trafił przypadkowo Kluivera. Policjanci chcieli chłopca ratować, ale dostęp do rannego zablokowali im opozycyjni bojówkarze. Chłopca zabrał w końcu ambulans, lecz było za późno: zmarł w drodze do szpitala. Nie jest dziwne, że w chaosie ulicznej zadymy każdy widział co innego, zwłaszcza że każda ze stron ma polityczny interes w tym, żeby co innego widzieć. Ale w Wenezueli dwie wersje tego zabójstwa są symptomatyczne: wszystko tam ma dwie wersje. Najprostsze słowa znaczą dla każdej ze stron politycznego konfliktu coś zupełnie innego. O języku, czyli faszyści vs. stalinowcy Pisanie o Wenezueli jest zatem – i być może przede wszystkim – problemem językowym. Opozycja zbiera podpisy pod deklaracją, w której pada słowo „transformacja” (transicion). Ale to, co opozycjoniści nazywają transformacją, dla rządu jest próbą puczu (golpe). Gdy rząd mówi o konieczności pogłębienia demokracji, opozycja rozumie to jako groźbę zwiększenia represji. Rząd wyzywa opozycję od faszystów, opozycja wyzywa rząd od stalinowców. I tak dalej. To, co dla jednych jest wolnościową manifestacją, dla drugich jest finansowaną z Waszyngtonu próbą zamachu na ład konstytucyjny; w najlepszym razie zemstą klasową uprzywilejowanych. To, co jedni nazywają strajkiem, drudzy – lokautem. To, co rząd uważa za demokrację partycypacyjną, opozycja – za rządy motłochu. Tak jest w każdym politycznie spolaryzowanym kraju, tyle że w Wenezueli nie da się już rozmawiać, wyrażać po prostu różnych opinii i różnych ocen tych samych zdarzeń. Każdemu stwierdzeniu, ba, każdemu słowu trzeba – na przekór adwersarzowi – zmienić znaczenie. Robić z orła reszkę albo na odwrót. Między jednymi i drugimi jest Rów Mariański, co zaskakuje o tyle, że sami Wenezuelczycy traktują samych siebie z przymrużeniem oka. Znany satyryk związany z opozycją Laureano Marquez, pytany przed laty o polityczne zagrożenia dla kraju, odpowiedział, że nawet jeśli w Wenezueli stanie się coś złego, nie będzie masowych mordów, zniknięć czy obozów, jak w innych dyktaturach w Europie czy Ameryce Łacińskiej. To Karaiby! Zmarły dwa lata temu wódz Hugo Chávez zmienił nazwę państwa [na Boliwariańską Republikę Wenezueli], flagę i godło. – Czy to poważne? – pytał retorycznie. – Czy kraj, w którym z takiego jak ja komedianta robi się symbol opozycji, może być poważny? O tym, jak bardzo każda ze stron konfliktu kłamie, przekonałem się kilka lat temu w dniu, w którym na Caracas spadł gigantyczny deszcz. Byłem poza miastem i chciałem się dowiedzieć z telewizji, co się dzieje, czy mogę bezpiecznie wracać, czy drogi nie są zalane. Telewizja rządowa zapewniała, że sytuacja jest pod kontrolą (a nie była, zapanował chaos, który na szczęście szybko udało się opanować). Stacja opozycyjna natomiast ukazywała apokalipsę Caracas, zatopione domy i auta, być może koniec świata, a na pewno koniec Wenezueli. W istocie zalane były tylko dwie czy trzy ulice – opozycyjna telewizja pokazywała w kółko te same zdjęcia. Dziwna ta Wenezuela. „Faszyści” i „puczyści” tutaj to ci, którzy domagają się poszanowania reguł demokracji, a „stalinowcy” to ci, którzy systematycznie, od kilkunastu lat, wygrywają wybory – i wcale ich nie fałszują. Obserwatorowi z zewnątrz łatwo ulec zagubieniu: jedni i drudzy kłamią, a zarazem jedni i drudzy mają rację. Bo przecież władza rzeczywiście nasiliła represje wobec oponentów. Jeden z liderów Leopoldo Lopez siedzi od roku w więzieniu, parę tygodni temu zatrzymano burmistrza Caracas Antonia Ledezmę. Ministerstwo obrony wprowadziło instrukcję 8610, która pozwala używać ostrej amunicji do rozpędzania manifestacji. Opozycja mówi więc prawdę, gdy oskarża rząd o tłumienie krytyki i nadużywanie twardej ręki, choć przesadza, nazywając władzę stalinowską. Rząd łże, gdy represje nazywa pogłębianiem demokracji. Spójrzmy teraz z drugiej strony: kluczowe figury opozycji to nie czempioni demokracji. Liderzy dwóch konkurencyjnych grup opozycyjnych – Maria Corina Machado (La Salida) i Henrique Capriles (Mesa de la Unidad) – poparli zamach stanu przeciwko demokratycznie wybranemu Hugo Chávezowi w 2002 r. i nieraz wzywali do obalenia jego następcy Nicolasa Maduro. Zatem przegrali wszystkie wybory i próbowali sięgać po niedemokratyczne metody. Amerykańskie fundacje „na rzecz wspierania demokracji” od lat zasilają milionami dolarów antyrządową opozycję, mimo że międzynarodowe instytucje, np. Centrum Cartera, potwierdzają transparentność wyborów w Wenezueli. A zatem rządowe zarzuty o „puczyzm” opozycji i przyjmowanie pieniędzy od obcego mocarstwa to nie bajki, choć z kolei oskarżanie opozycji o faszyzm to grube nadużycie, obelga. Lapidarny opis dla tego wszystkiego sugeruje publicysta Boris Muńoz: w Wenezuli wszystko jest hiperbolą. Jedna hiperbola rodzi następną. Jak jedni wyzwą drugich od faszystów, to drudzy pierwszych – od stalinowców; i tak kręci się ten konflikt. Hiperbola, przesada jako zasada rządząca światem polityki i społeczeństwem niczego dobrego nie wróży. O hegemonii, czyli ni dyktatura, ni demokracja Być może największą hiperbolą była ta, która robiła z legendarnego dziś Cháveza dyktatora. Chávez dyktator! Dyktatura Cháveza! – wymachiwała na wszystkie strony opozycja, przyklejając mu łatę tyleż niesprawiedliwą, co nieprawdziwą. Z kolei wierni chavezowskiej „refolucji” (reformy + rewolucja) wynosili go – prawem wahadła – na polityczne ołtarze jako świętego i idola. Tymczasem prawda o wodzu i jego politycznym projekcie jest, jak zwykle, szara, wielowątkowa i wieloznaczna. Można sensownie dowodzić, że Chávez zbudował państwo hegemonii jednego obozu politycznego, które dopuszcza mechanizm demokratycznych wyborów, choć rządy sprawuje się w nim metodami na wpół autorytarnymi. Z drugiej strony mocne racje mają – a przynajmniej mieli do niedawna – zwolennicy chavezowskiej praktyki. Ich opowieść: mimo autokratycznych ciągot zyski przeważają, albowiem biedota – czyli większość – ma dostęp do lekarza, większy dostęp do edukacji, taniej żywności i po raz pierwszy czuje się w swoim kraju jak u siebie (czynnik godnościowy w ruchach emancypacyjnych to często ich największa siła, choć niedoceniana). Muńoz, niechętny rządowi w Caracas, stara się powstrzymać emocje, dzięki czemu proponuje niebanalną lekturę czasów Cháveza i jego następcy. Przyznaje rację tym, którzy sprzeciwiali się etykiecie „dyktator”: „W istocie Chávez był autokratą i wodzem, który działał w ramach systemu hybrydowego, który nie był ani całkowicie demokratyczny, ani naprawdę dyktatorski”. Chavizm to mikstura miękkiej autokracji i demokracji plebiscytowej o egalitarnych celach. Zwolennicy egalitarnej polityki zawsze akcentowali działania rządu w Caracas na rzecz biednych, a autorytarne ciągoty uważali za drugorzędne. Z kolei krytycy, mniej wrażliwi na kwestie biedy i nierówności, obawiali się od lat etatyzmu i autorytaryzmu, który dziś bierze górę. Z pewnością od kilku lat, jeszcze pod koniec życia Ch