Kubańska pierestrojka

Nowe wyziera na każdej ulicy. Uderza liczba samochodów i wcześniej nieobecne marki. Dekadę temu po hawańskich szosach sunęły głównie cryslery, pontiaki, buicki z lat 40. i 50. oraz radzieckie łady, polskie fiaty i maluchy. Rupiecie na czterech kółkach, które wiele mówią o historii Kuby XX w., zaczynają tonąć wśród nowych modeli, głównie z Azji. Ale aut wciąż jest mało – Hawana nie wie, co to korki – a to, co jeździ, ma absurdalnie wysokie ceny. Rozklekotana łada z silnikiem toyoty może kosztować 45 tys. zł, dodge rocznik ’51 z silnikiem mercedesa – 100 tys. zł, a kilkuletnia mała kia 180 tys. zł (cła na nowe auta sięgają 100 proc.). Mimo deficytu aut miasto dusi się od spalin – motoryzacyjna trupiarnia kopci niemiłosiernie. Starówka i centrum to wielki plac budowy. Niezliczone remonty i rekonstrukcje kolonialnych kamienic, przegniłych od wilgoci, nienaprawianych od dekad. Rozkwitają prywatne bary i restauracje, których wygląd pozwala często zapomnieć, że to Hawana – mógłby być Nowy Jork czy Warszawa. Zatrzęsienie straganów z warzywami, owocami i mięsem, o których dekadę temu Kubańczycy nie mogli nawet marzyć. To plony nowo powstających spółdzielni rolniczych, które uzupełniają dietę z librety (kartek), tj. ryż, fasolę, kurczaki, olej, mąkę, cukier. Tanich produktów na kartki starcza na przeżycie ok. 10 dni miesięcznie, resztę dokupuje się na targu za peso kubańskie lub w sklepie za peso wymienialne. Dwie waluty nieźle ilustrują życie w dwóch rzeczywistościach. Bo na Kubie jest dziś i socjalizm, i kapitalizm. Gdy półtora tygodnia temu Raul Castro i Barack Obama ściskali sobie dłonie na szczycie obu Ameryk, a chwilę potem Obama prosił Kongres o skreślenie Kuby z listy państw sponsorujących terroryzm, niektórzy w Hawanie wywieszali w oknach flagi Kuby i USA. To kolejna ilustracja aspiracji Kubańczyków: chcą otwarcia na świat, dostępu do materialnych dóbr kapitalizmu, a zarazem chcą zachować bezpłatną edukację, służbę zdrowia i dostęp do kultury, a także bezpieczne ulice (nigdzie w Ameryce Łacińskiej nie jest tak bezpiecznie jak tutaj). Wreszcie – dowodem zmiany jest to, że ludzie nie boją się mówić, co myślą. Jedni chwalą rząd, drudzy dodają „ale”, trzeci wieszają psy, a jeszcze inni – mają w nosie. Jak wszędzie. Czasem ktoś gryzie się w język, ale większość rozmówców wręcza wizytówki i pozwalają nagrywać wypowiedzi na dyktafon. Dekadę temu – nie do pomyślenia. Zatem wiosna w Hawanie? Powiedzmy, przedwiośnie. Kapitalizm – reaktywacja W mocno zdewastowanym centrum, gdzie niektóre budynki wyglądają, jakby kraj podnosił się z ruin po wojnie – warsztacik na warsztaciku, biznes na biznesiku. Fryzjerzy, kosmetyczki, naprawiacze sprzętu domowego i inne złote rączki. Sklepiki, stragany, eksplozja prywatnej inicjatywy! Juan Carlos, 40-latek, naprawia zegarki przy ul. Neptuna. On i 27 kolegów wynajmują od państwa lokal, każdy pracuje na własny rachunek. Na państwowym zarabiali 200 peso miesięcznie; teraz – 100 peso dziennie. Podatek to mniej więcej urobek jednego dnia, plus opłaty za prąd i wodę. Zarabiają 10–12 razy więcej niż na etacie. Co sądzą o zmianach? – Wczoraj i dziś to dwa różne światy – mówi Juan Carlos. Koledzy ochoczo przytakują. Kilka budynków dalej Alejandro, 60-latek, naprawia mikrofalówki, wiatraczki, telewizory. Płaci grosze za licencję i wynajem lokalu plus 10-proc. podatek. Naprawianie sprzętu na Kubie, gdzie trudno o części zamienne, wymaga „załatwiania”. Załatwia się sposobem, „na drucik”, a gdy się nie da, części przywozi ktoś, kto akurat jedzie do krewnych na Florydę. Inżynier automatyk jeździ taksówką, zna dwa języki obce, co umila turystom czas, bo jest bystry i rozmowny. Taksówkę, starą ładę, wynajmuje od kolegi, któremu oddaje 70 proc. zarobku – a i tak zarabia w ciągu dnia dwa razy tyle, ile dawniej na państwowym przez miesiąc. Podobnie Karen, operatorka windy w dużym hotelu: rzuciła pracę nauczycielki i zgarnia teraz 10 razy więcej. Trójką dzieci zajmuje się mąż, bo to Karen jest główną żywicielką rodziny. Cztery lata temu Raul Castro, który w 2006 r. przejął rządy od schorowanego brata Fidela, ogłosił, że „albo naprawimy sytuację, albo spadniemy w przepaść”. Z powodu embarga Kuba żyła przez trzy dekady z pomocy demoludów. Po rozpadzie bloku radzieckiego została sama. W latach 90. zaglądał tu nawet głód, a niedostatek podstawowych dóbr był normą. Nieszczęścia mnożyły się – wyspę pustoszyły huragany, przynosząc miliardowe straty. Pomoc Wenezueli przynosiła ulgę, ale była jak placebo na ciężką niewydolność, która potrzebowała radykalnej terapii. Zaaplikował ją ideowy od młodych lat komunista Raul: kapitalizm w dozowanych dawkach. – Bezkrytyczne przyjęcie wzorów radzieckich nie dało dobrych rezultatów – przyznaje dr Alberto Aja, intelektualista obozu władzy w średnim wieku. – Prócz upaństwowionych środków produkcji mogą przecież istnieć prywatne usługi i kooperatywy. A bez inwestycji zagranicznych nie ruszymy. Wiceprezes towarzystwa ekonomistów dr Joaquin Infante (rówieśnik Fidela) dodaje: – Trzeba skończyć ze źle pojętą równością, związać płace z efektami pracy. Jeszcze niedawno za takie herezje można było popaść w niełaskę. Dziś herezja jest oficjalną doktryną rewolucji. Raul Castro, zanim przystąpił do reform, przyznał, że płace nie wystarczają na zaspokojenie podstawowych potrzeb i sprzyjają zanikowi dyscypliny społecznej. Dyscyplina szwankuje zresztą i dziś. – Piwo, które piję, może wcale nie trafiło tu z browaru – spekuluje znajomy Kubańczyk. – Może ukradł je kolega właściciela baru, który pracuje w hotelu, i podzielili się zyskiem? Jeszcze u schyłku rządów Fidela brygady studentów pilnowały, by na stacjach benzynowych nie kradziono paliwa. Na początku reform Raula prasa przyznała, że w pewnym momencie ministerstwo budownictwa opłacało 8 tys. robotników i 12 tys. strażników. Drudzy pilnowali pierwszych, żeby nie kradli. W 2010 r. rząd ogłosił listę ok. 180 zawodów, które można wykonywać na własny rachunek. Stolarze, taksówkarze, murarze, fryzjerzy, złote rączki zaczęli otwierać minibiznesy. Do sektora prywatnego przeszło pół miliona ludzi, takich jak Juan Caros, Alejandro, Karen i inżynier-taksówkarz. Państwo zaoszczędziło miliony, a jeszcze zarobiło na podatkach i licencjach. Wielu cuentapropistas, tj. prywaciarzy, utrzymuje członków rodzin, którzy pracują na etacie. Podobnie krewni z Florydy. Gotówka płynąca od Kubańczyków z USA to jedno z głównych źródeł dochodów na wyspie. Uwolniono też rynek mieszkań. Na razie mogą je kupować tylko Kubańczycy i można mieć jedno mieszkanie lub dom, ale – jak mówi ulica – to nie potrwa długo. Wszystko to razem zwie się „aktualizacją” i „doskonaleniem” socjalizmu. Bo sam socjalizm na Kubie – jak zarzeka się dr Infante – „jest nieodwracalny”. Mit monolitu Upalne popołudnie, konferencja o przyszłości Kuby w jednej z europejskich ambasad. Ekonomiści z Uniwersytetu Hawańskiego, Ricardo Torres i Omar Everleny, mówią bez skrępowania, że Kuba potrzebuje na cito inwestycji zagranicznych. Lecz żeby stały się ciałem, trzeba usunąć bariery, a to wymaga także zmian politycznych. Jak ludzie władzy reagują na wasze postulaty? – pytam potem obu. – Jedni słuchają, inni nie – mówi Torres. – Złoszczą się – śmieje się Everleny, a całkiem serio dodaje: – Nie wdajemy się w spory ideowe. Pokazujemy liczby, a z nimi trudno dyskutować. Dr Infante też popiera otwarcie inwestycje, ale niepokoi się, że zyski zgarną firmy, a ludzie na Kubie nie odczują poprawy. – Polityka USA zmienia się, ale intencje tej polityki – nie. Po prostu blokada okazała się nieskuteczna i będą próbowali zniszczyć rewolucję za pomocą otwarcia gospodarczego – wieszczy Aja. Wypuszczenie dżina kapitalizmu wywołuje opór części społeczeństwa i części elity władzy. Pouczającą lekturą są listy czytelników do rządowej gazety „Granma”, którzy narzekają na nieuczciwość prywaciarzy. Plotka głosi, że za ich pomocą twardogłowi w elicie władzy dają wyraz niezadowoleniu. Z kolei w wieczornym programie publicystycznym w TV dwoje dziennikarzy prowadzi wywiad z członkami spółdzielni rolniczych. Dociskają: Czy spółdzielnie nie niosą ryzyka wyzysku? Czy nie zagrażają wartościom socjalizmu? Spółdzielcy bronią się: ryzyko jest zawsze, a solą spółdzielni jest solidarność – jedna z wartości socjalizmu. – Amerykańscy „kubanolodzy” zawsze popełniali błąd, traktując władzę w Hawanie jako monolit – objaśnia Desiderio Navarro, 67 lat, wydawca i tłumacz, intelektualista rewolucji. Od zawsze sekowano go za cierpkie uwagi o błędach władzy, lecz nigdy nie zabroniono wydawać pisma „Criterios” i książek. Liczne zwroty w życiorysie Navarra dowodzą, że partia w Hawanie zawsze miała burzliwe życie wewnętrzne. Jeden z ostatnich: na promocję zbioru esejów lewicowych myślicieli z Europy pod redakcją Navarra przychodzą goście z samych szczytów, m.in. minister kultury, doradca Raula ds. kultury, prezeska Instytutu Książki. Mimo ich obecności, w prasie nie ma o książce ani słowa. Monolitem nie są nawet bracia Fidel i Raul – nigdy zresztą nie byli. W Hawanie mówi się, że Fidel nie przepisałby Kubie lekarstwa dozowanego kapitalizmu. Raul, uważany dawniej za doktrynera, okazał się pragmatykiem. Gdy on i Obama ogłosili chęć wznowienia relacji Kuba–USA, Fidel zaznaczył dystans: „Nie ufam USA, co nie oznacza sprzeciwu wobec pokojowego rozstrzygania konfliktów”. Izolowani, podzieleni W każde niedzielne południe w parku obok kościoła św. Rity zbierają się Damy w Bieli – żony, matki, siostry więźniów i ekswięźniów politycznych (obecnie jest ich ok. 150). Kobiety na biało z kubańskimi flagami idą w ciszy Piątą Aleją, przy której znajduje się wiele ambasad. Autokary z turystami zatrzymują się, turyści robią zdjęcia. Miejscowi omijają szerokim łukiem. Damy w Bieli nie chcą rozmawiać o uścisku dłoni Raula i Obamy. Nie podoba im się odwilż kubańsko-amerykańska. Wołaj