Politolog Herbert Kitschelt o walce o demokrację na świecie

Rafał Woś: – Jak nie krach finansowy, to kryzys wspólnej waluty euro. Trump, Brexit i skrajna prawica, mocna już w każdym niemal europejskim parlamencie. Co się dzieje? Zamykacie kramik ze starą dobrą zachodnią demokracją? Herbert Kitschelt: – Nie. Dochodzi do zmiany układu sił pomiędzy wielkimi politycznymi obozami. Bez paniki. Takie rzeczy się już zdarzały. Czyli na przykład Trumpa się pan spodziewał? Ależ oczywiście, że tak. Poczytałem trochę pańskich wcześniejszych tekstów i niczego o bezczelnym milionerze, który chce pozamykać granice USA na cztery spusty, nie znalazłem. Oczywiście nie wiedziałem, że twarzą przemian okaże się akurat on. Podobnie jak nikt nie mógł przewidzieć, że właśnie Marine Le Pen wyprowadzi francuską skrajną prawicę z gabinetu politycznych osobliwości, w którym zamknięty był jej ojciec. A niezbyt poważnie traktowany w swojej partii Jeremy Corbyn będzie dla brytyjskich laburzystów ostatnią deską ratunku na wyjście z pułapki tzw. trzeciej drogi, która okazała się ślepą uliczką. Mnie raczej chodzi o zjawiska, które się za tym kryją. To proszę bardzo, zajrzyjmy za kulisy tego teatru marionetek. Co pan widzi? Na początek proszę sobie wyobrazić dzisiejsze zachodnie społeczeństwa jako zbiór trzech typów wyborców. To nie są podziały czysto klasowe, jak chciał Marks, patrząc na XIX-wieczne realia rewolucji przemysłowej. Ale nie jest również tak, jak się niektórym wydawało, że żyjemy w spełnionej utopii. A wszelkie egzystencjalne problemy zachodniego świata zostały już pomyślnie rozwiązane, dlatego znudzonemu, opływającemu w dostatki wyborcy pozostaje tylko wciskanie na przemian dwóch guzików z napisem „partia A” i „partia B”. Przy czym za obydwoma szyldami kryje się ten sam produkt. Takie myślenie to była iluzja końca XX w. To gdzie szukać klucza do rozumienia współczesnych podziałów politycznych? Jest nim wykonywany zawód. Bo to praca określa dziś postawę polityczną większości z nas. Dlaczego akurat praca? Bo z pracy wynika prawie wszystko. Praca wyznacza horyzont zarobkowy. Praca definiuje, z kim się zadajemy i jaki mamy tryb życia. Praca jest pochodną naszego wykształcenia. Praca otacza nas trochę jak bańka mydlana. A my fruwamy sobie, siedząc w jej środku. I nawet nie wiemy, że fruwamy. I mówi pan, że można wyróżnić trzy typy politycznych postaw ze względu na wykonywaną pracę? Pierwsza grupa wykonuje prace mało wykwalifikowane. A więc łatwiej zastępowalne i w warunkach postindustrialnego kapitalizmu generalnie słabiej płatne. Nazwijmy ich więc „słabymi”. Ta grupa to dawny proletariat plus sporo spadkowiczów z klasy średniej, a ostatnio coraz więcej prekariuszy i ofiar tzw. uberyzacji gospodarki. Czyli takiej dość podłej pracy na akord. Tyle że poprzedzonej modnym przedrostkiem 2.0. Ostatnie 30 lat to nie był dobry czas dla „słabych”. To oni dostali najmocniejszego kopniaka od globalizacji. To w nich uderza polityka zaciskania pasa i to oni są przegranymi uelastycznionych rynków pracy. Ale, co najważniejsze, jest ich wielu: jakieś 40–60 proc. obywateli bogatego Zachodu. A reszta? Reszta to zwycięzcy. Łączy ich to, że wykonują prace oparte na dobrym wykształceniu. Nie brakuje im też różnego typu kapitału: finansowego, społecznego, kulturowego. Ale mimo to, pod względem zapatrywań politycznych, dzielą się mocno na dwie grupy, czyli mniej więcej na pół. Jedna część to ludzie z branży „socjokulturowej”. Czyli kto konkretnie? Naukowcy jak ja. Dziennikarze jak pan. Lekarze, pracownicy kultury, rozrywki, turystyki i sportu. A ta trzecia grupa? Nazwijmy ich ludźmi pieniądza. Ekonomiści, prawnicy, inżynierowie, menedżerowie. I co wynika z tego podziału na słabych, socjokulturowych i ludzi pieniądza? Badania pokazują, że oni bardzo różnią się poglądami. Dobrze to widać, gdy pytamy o ich stosunek do trzech fundamentalnych kwestii politycznych. Czyli kolejno: chciwości (więcej czy mniej redystrybucji dobrobytu), steru (czy ważniejsza jednostka czy kolektyw) oraz grupy (przyjmujemy obcych czy nie przyjmujemy). Teraz spokojnie nałóżmy na siebie oba te podziały. I pstryk. Nagle wiele się rozjaśnia. Czyli co? „Słabi” są za redystrybucją, ale przeciw indywidualizmowi oraz otwartej wspólnocie. Czemu trudno się dziwić. W ich świecie obcy jest konkurentem w dostępie do ograniczonych zasobów: pracy, zapomóg czy mieszkań. A kolektyw pozwala im bronić się przed ekscesami silnych. Na przykład pracodawców. Socjokulturowi chcą redystrybucji. Są nawet gotowi dzielić się własnym bogactwem. Ale cenią też sobie indywidualizm oraz otwarte wspólnoty. Są zazwyczaj kosmopolityczni i bez trudu poruszają się w warunkach zglobalizowanego świata. Z kolei ludzie pieniądza nie chcą redystrybucji. A pozostałe tematy mają dla nich mniejsze znaczenie. Czyli trzy puzzle, z których żaden do żadnego idealnie nie pasuje. Tak. A pomiędzy tym są demokratyczni politycy, którzy muszą budować demokratyczną większość, łącząc wykluczające się oczekiwania trzech grup. I albo zbudują koalicję, albo poniosą porażkę. Jakie mogą być te koalicje? W ostatnich 70 latach mieliśmy ich kilka. Zaczęło się od pragmatycznego sojuszu najsłabszych z najsilniejszymi. Mówi pan o czasach tzw. keynesowskiego kompromisu, zwanych złotym wiekiem zachodniego kapitalizmu. To wówczas elity doświadczone wojenną traumą, wielkim kryzysem i ze strachu przed ludową rewoltą à la Związek Radziecki trochę się swoim dobrobytem podzieliły. Dziś ten okres się trochę idealizuje. Ale należy też pamiętać, że progresywnemu stosunkowi do redystrybucji towarzyszyło wtedy bardzo konserwatywne podejście do kwestii wolności obywatelskich oraz otwartego społeczeństwa. I trzeba pamiętać, że to właśnie przeciwko temu zbuntowało się pokolenie 68 r. A kim byli tamci buntownicy, jeśli nie odpowiednikiem socjokulturowców z naszego podziału? Gdyby nasza rozmowa odbywała się w tamtych warunkach, to bardzo możliwe, że i ja, i pan zastanawialibyśmy się, jak się wyrwać z konserwatywnego projektu symbolizowanego przez takich polityków, jak Konrad Adenauer, Dwight Eisenhower czy Charles de Gaulle. Ale w końcu doszło do zmiany sojuszy. Tak. Na gruzach 68 r. wyrosła koalicja grup drugiej i trzeciej. A więc, mówiąc obrazowo, progresywnych naukowców z zamożnymi prawnikami. Silni dogadali się z silnymi. To również wówczas wielkie partie socjaldemokratyczne zaczęły odklejać się od swoich tradycyjnych wyborców z grupy pierwszej i dryfować w kierunku mniej licznych, ale bardziej aktywnych socjokulturowców, którzy są ich bazą do dziś. Tak najkrócej można opisać drogę do epoki neoliberalnej, tworzoną do spółki przez „prawicę” spod znaku Reagana i Thatcher, oraz „lewicę” Blaira, Schrödera i Clintona. I to właśnie ten sojusz chyli się ku końcowi. Jak to zwykle bywa, ta zmiana sojuszy wielu obserwatorów przeraża. Dochodzimy do pytania: co dalej? Jedna możliwość to ponowny sojusz najsłabszych z najsilniejszymi. Gdyby żył Pim Fortuyn, to mógłby się stać jego wizytówką. Ten zdolny holenderski populista już pod koniec lat 90. zaczął wykorzystywać obecne w zachodnich społeczeństwach obawy przed migrantami. Fortuyn przekonywał, że problem z migrantami polega na tym, iż oni nie chcą albo nie potrafią się integrować z zachodnimi społeczeństwami. I dlatego stanowią zagrożenie dla naszej zachodniej liberalnej demokracji. Więc musimy się przed nimi zamknąć. To był celny argument, bo ustawiał prawicę w roli obrońców postępu i zachodniego stylu życia. Mimo śmierci Fortuyna w 2002 r. jego linia argumentacji jest dziś powszechnie stosowana przez austriacką Partię Wolności, Szwajcarską Partię Ludową, francuski Front Narodowy, prawicę skandynawską czy ostatnio Alternatywę dla Niemiec. Po odcięciu się partii socjaldemokratycznych od „najsłabszych” pracowników skrajna prawica skrzętnie wykorzystała szanse i rozbudowała tam swoje wpływy. To dlatego ma dziś wszelkie szanse, by stać się fundamentem nowego sojuszu, który zdominuje zachodnią politykę na lata. Jakie będą skutki? Można domniemywać, że pod rządami takich sił politycznych zachodnie demokracje pójdą w stronę większej redystrybucji, większego kolektywizmu i mocniejszego zamknięcia na obcych. A jaka jest alternatywa? To sojusz słabych i socjokulturowych. A więc wyższe podatki i więcej redystrybucji przy zachowaniu otwartego charakteru wspólnoty. Teoretycznie byłoby to bardzo dobre rozwiązanie. Być może mogłoby otworzyć pole do eksperymentów ekonomicznych, takich jak na przykład gwarantowany dochód podstawowy, który wydaje mi się rozsądnym sposobem wychodzenia naprzeciw globalnym trendom ekonomicznym, jak coraz dalej idąca automatyzacja pracy. Ostatnio pojawili się też pierwsi wyraziści zwolennicy tego sojuszu: Bernie Sanders w Stanach, Jeremy Corbyn w Wielkiej Brytanii czy partie Syriza i Podemos na południu Europy. Ale jest wiele powodów, by sądzić, że to będzie trudne. Dlaczego? Bo słabi i socjokulturowi to jednak dwie odmienne mikroklasy społeczne. Łączy ich progresywn