W Azji rodzi się potęga chińsko-indyjska

W Europie, której gospodarka słabnie, a społeczeństwo się starzeje, Chiny budzą obawy. Niegdyś potężne i zamknięte, Państwo Środka zamroziło się w komunistycznym reżimie, który taje od zaledwie trzech dekad, i to w sposób ściśle kontrolowany przez partię komunistyczną. Włączenie Chin do globalnej gospodarki dzięki reformom Deng Xiaopinga w latach 90. XX w. okazało się dla zachodnich potęg słodko-gorzkim doświadczeniem. Zyskały tanie zaplecze fabryczne i importera surowców, ale i konkurenta. Jakby dla równowagi objawiły się wolnorynkowe Indie – drugi ludnościowo kraj świata, który znacznie częściej budzi sympatię i optymizm. Gospodarka rozbudzona reformami rozważnego technokraty Manmohana Singha przyniosła szansę na otwarcie ogromnego rynku zbytu, ale także uruchomienie zapasów siły roboczej mówiącej po angielsku, wykształconej według europejskich modeli i świetnie adaptującej się do zachodnich standardów życia. Indyjska diaspora, od lat obecna w USA, Wielkiej Brytanii czy Australii, jest już oswojona i cieszy się opinią bezkonfliktowej, pracowitej, niosącej atrakcyjną kulturę. Zapatrzonych w Zachód Hindusów łatwiej polubić niż zamkniętych i wyniosłych Chińczyków, których tradycje nie rozpalają wyobraźni i serc jak Kamasutra czy Bollywood. Kaczka po pekińsku to wciąż tylko egzotyczny przysmak, podczas gdy curry z kurczaka ma na Wyspach status potrawy narodowej. Hindusi budzą dobre skojarzenia także ze względu na pacyfistyczną historię. Ich jedynym wrogiem jest mało na Zachodzie lubiany Pakistan, z którym Delhi od lat trzyma się w nuklearnym szachu. Gdy Chiny budowały swoje imperium, Półwysep Indyjski stanowił mozaikę księstw i prowincji. Kiedy wódz Mao wyznaczał własną drogę do komunizmu, premier Nehru inicjował Ruch Państw Niezaangażowanych, a w kraju wdrażał ideowy socjalizm, który do dziś żyje tam w kawiarnianych i uniwersyteckich dysputach. Choć w obu tych stereotypach tkwią ziarna prawdy, mogą prowadzić do fałszywych fantazji. Bo Chiny i Indie mają także wiele wspólnego. Jeśli więc przyszłość świata faktycznie waży się na Wschodzie, to zależy przede wszystkim od tego, czy blisko 2,7 mld ludzi żyjących w obu wielkich krajach uda się ostatecznie wydźwignąć z biedy. I czy obie potęgi wyzwolą się z wrogości, by zacząć współpracować. Jeśli to się uda, świat będzie miał wkrótce nowego politycznego i gospodarczego lidera – Chindie. Pęknięcia na styku Ostatnie lata w relacjach chińskiego smoka i indyjskiego tygrysa można nazwać ociepleniem, ale też polityczno-gospodarczą schizofrenią. Premier Narendra Modi i przewodniczący Xi Jinping szanują wzajemne ambicje i wobec świata zdarza im się mówić jednym głosem, tak jak w przypadku sprzeciwu wobec zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Są też dla siebie ważnymi partnerami handlowymi. Chińczycy importują surowce: żelazo, stal, miedź, produkty skórzane, plastiki i bawełnę. Hindusi – elektronikę, komputery i telefony, chemikalia i leki. Wartość wymiany przekracza 70 mld dol. rocznie, ale dysproporcja na rzecz Chin jest olbrzymia. Deficyt Indii w handlu z wielkim sąsiadem sięgnął 53 mld dol. Międzynarodowa kampania „Make in India” zachęca co prawda zagranicznych inwestorów do produkowania w Indiach, ale i dobrze ilustruje towarzyszące sąsiedzkim relacjom sprzeczności. Hindusi chcą odebrać Chińczykom pozycję fabrycznego monopolisty, ale kierują swoje zaproszenie także do nich. Bez chińskiego zaangażowania w budowę lotnisk, dworców i autostrad Indie nie mają szans na szybki rozwój i masową urbanizację. A Modi obiecał Hindusom sto nowych, inteligentnych miast. I jest to deklaracja tyleż brawurowa, co adekwatna do potrzeb. Co najmniej pół miliarda Hindusów żyje niedożywionych, bez porządnego dachu nad głową. Bez wody, prądu, toalet, opieki medycznej i edukacji. Hinduskie metropolie, takie jak Delhi czy Bombaj, funkcjonują w warunkach katastrofy biologicznej. Z epidemiami dengi, cholery i malarii, bez utylizacji śmieci i kanalizacji. Tymczasem Chińczycy stawiają dziesiątki „miast duchów” – te potężne urbanistyczne projekty są wyposażone w całą potrzebną do życia infrastrukturę i łączone szybką koleją z innymi centrami. Puste, czekające na przyszłych mieszkańców kompleksy bloków stały się symbolem inżynierii społecznej, budzącej jednocześnie podziw i strach. Chiński aparat państwowy skuteczniej i brutalniej niż indyjski produkuje nową rzeczywistość. Chce wyrosnąć z choroby wieku młodzieńczego, jaką jest rola produkcyjnego zaplecza świata. Gospodarka Chin stopniowo przestawia się na wewnętrzne turbiny i szuka uniezależnienia od zagranicznych zamówień. Aby to osiągnąć, potrzebne jest przetransferowanie milionów ludzi ze wsi do miast, z ubóstwa do strefy nadwyżek. Słowem: potrzebna jest nowa klasa społeczna. Szacuje się, że Chiny w ciągu dwóch dekad włączyły 200–300 mln ludzi do globalnego plemienia konsumentów. Koszty są jednak adekwatne do rozmiaru zmian i trudne do policzenia: wypędzanie z lokalnych kultur, niszczenie tradycji, wsi i upraw oraz bezpardonowe narzucanie nowego stylu życia. Przy czym sama przeprowadzka do miasta, podobnie jak w Indiach, nie oznacza autentycznego awansu. Bez nowego miejskiego meldunku Chińczyk przypisany do swej wiejskiej prowincji spotyka się z dyskryminacją zbliżoną do tej, jakiej doświadczają Hindusi z niższych kast. Hindusi obserwują infrastrukturalne przeobrażenie Chin z zazdrością, ale i niepokojem. Obawiają się m.in. tam budowanych przez Chińczyków na Brahmaputrze. Co, jeśli północny sąsiad zechce kiedyś „przykręcić kran”, by zasilić własne hydroelektrownie? Właśnie tu, na styku ekonomii i polityki, pęknięcia są najgłębsze. Uprzejmy kontredans W sferze symboliki przywódcy obu krajów wyciągają ręce do zgody. W 2014 r. Xi przyleciał do Indii. Modi złamał protokół, by powitać go osobiście na lotnisku, i gdy odbywali spacer nad rzeką Sabarmati, usłyszał obietnicę, że Chiny zainwestują w Indiach ponad 20 mld dol. Rok później poleciał do Pekinu, a w minionym roku ponownie gościł w Chinach na szczycie G20 i po rozmowie z Xi zapewnił o wzajemnej wrażliwości na cele i potrzeby obu krajów. Pod tym sformułowaniem kłębi się jednak stos sprzeczności. Latem Chiny sprzeciwiły się włączeniu Indii do Grupy Dostawców Jądrowych – towarzystwa 48 państw mogących eksportować materiały, sprzęty i technologie jądrowe w sposób nienaruszający układów o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej. Pekin nie zgodził się też na uznanie przez ONZ za międzynarodowego terrorystę Masooda Azhara, którego Indie oskarżają o serię zamachów. W odwecie Hindusi wyrzucili z kraju trójkę chińskich dziennikarzy. Jednocześnie obie strony wykonują uprzejmy kontredans i łagodzą spory terytorialne. Mają około 5 tys. km wspólnej granicy, respektowanej przez obie strony od połowy lat 90. W 1962 r. stoczyły krótką wojnę na wysokości 4 tys. m n.p.m. i upłynęła lodowata dekada, zanim Indira Gandhi rozpoczęła starania o polepszenie relacji. Te wysiłki kontynuował jej syn Radżiw, choć jeszcze w 1998 r. indyjski minister obrony nazywał Chiny zagrożeniem numer 1. Pod wieloma względami Pekin i Delhi nigdy nie były sobie tak życzliwe jak obecnie. Planują pokojowo negocjować potwierdzenie granic. Regularnie odbywają wspólne ćwiczenia wojskowe. Ale gdy stare spory bledną, pojawiają się nowe. Chiny stawiają na współpracę z Pakistanem. Zadeklarowały miliardy dolarów na rozwój korytarza przemysłowego do portu w Gwadarze, biegnącego przez sporne terytorium Kaszmiru kontrolowanego po części przez Indie i Pakistan. Ostatnio sytuacja w regionie znów jest napięta. Swoistym zapleczem tego problemu jest Afganistan. Hindusi próbują wzmocnić tam swoje wpływy, nawiązując porozumienia gospodarcze z Iranem, a talibowie z pogranicza pakistańsko-afgańskiego angażują się w konflikt kaszmirski. Po trzęsieniu ziemi w Nepalu Indie i Chiny na wyścigi wysyłały tam ekipy ratunkowe, by podkreślić swoje zaangażowanie w buforowym kraju. Chiny chcą budować Morski Szlak Jedwabny, angażując Sri Lankę i Malediwy, tradycyjnie znajdujące się w indyjskiej strefie wpływów. A na Morzu Południowochińskim Indie utrzymują trzy okręty i są gotowe wspierać kraje zastraszane przez Chiny roszczące sobie prawa do tamtejszych wysp. Hindusom w ostatnich dekadach bliżej było do Amerykanów, którzy starali się równoważyć chińskie wpływy, wspierając władze w Delhi. Barack Obama jako jedyny prezydent USA pofatygował się nad Ganges dwukrotnie. Chińczycy lepiej rozumieli się z Moskwą, choć i Indie od czasów socjalistycznej współpracy utrzymują z Rosją dobre stosunki, wyraziły m.in. zrozumienie dla jej strategicznych interesów na Krymie. Nożyce dzielą Obie gospodarki, choć stopniowo uwalniane z regulacji, zarządzane są centralnie. Władze w Pekinie i Delhi mają więc przed sobą zbliżone wyzwanie. Jak zliberalizować gospodarkę, ale nie tracić kontroli społecznej. W Chinach od 2008 r., po okresie relatywnej otwartości, wraca twardy kurs i centra