O Iranie w Warszawie

Efekt jojo – tak w literaturze przedmiotu nazywa się coraz częściej to, co Amerykanie robią na Bliskim Wschodzie. Bez względu na motywacje i afiliacje polityczne kolejnych gospodarzy Białego Domu. Amerykanie orientują się w pewnym momencie, że jest ich za dużo w regionie, co bardzo wiele kosztuje i niewiele z tego wynika. Następuje otrzeźwienie i dieta. Zostawiają nieliczne przyczółki i wracają do domu. A region, nieprzygotowany na samodzielność, szybko popada w anarchię. I muszą wracać… Barack Obama postanowił zakończyć interwencję w Iraku i „rebalansował” Amerykę w stronę Azji w 2012 r. Zbiegło się to z nasileniem wojny domowej w Syrii – Waszyngton więc przyglądał się tylko, jak kolejne mocarstwa angażują się w ten konflikt, sam z konieczności przyjmując rolę obserwatora. Jednocześnie Irak, pozostawiony sam sobie i podbijany przez tzw. Państwo Islamskie (ISIS), pogrążał się w chaosie. Obama długo nie ulegał pokusie powrotu, aż do chwili, gdy bojownicy ISIS zaczęli mordować przed kamerami obywateli USA. I trzeba było wracać. Idealny wybór Obama nie był pod tym względem wyjątkowy. Prezydentura George’a W. Busha rozpoczęła się od haseł izolacjonistycznych, w 2000 r. nowa administracja głosiła, że Bliski Wschód jest areną działania wielu mocarstw i że stabilność regionu może zapewnić tylko jakiś model równowagi wpływów, a nie bezpośrednie zaangażowanie. Aż przyszedł 11 września, a potem interwencja w Afganistanie i w Iraku. Na długie lata do regionu trafiły setki tysięcy amerykańskich żołnierzy, Waszyngton wydał na tę eskapadę już ponad 13 bln dol. – W samym wycofywaniu się Ameryki z Bliskiego Wschodu nie ma nic złego – twierdzi Stephen M. Walt, profesor politologii z Uniwersytetu Harvarda. – Wręcz przeciwnie, nasze interwencje, o ile wiem, nie przyniosły nam realnych korzyści, a dla mieszkańców regionu oznaczały chaos i cierpienie. Tu chodzi raczej o sposób – nie możemy z dnia na dzień porzucać systemu bezpieczeństwa, który bez nas się zawali. Popadamy w skrajności i niechybnie czeka nas efekt jojo. Donald Trump właśnie powtarza ten schemat. W dniu ukazania się tego numeru POLITYKI w Warszawie rozpoczyna się międzynarodowa konferencja, która oficjalnie ma na celu „promowanie pokoju i bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie”. Współorganizatorami są rządy polski i amerykański, choć hierarchia jest tu dość oczywista. Warszawa zajęła się zaproszeniami i logistyką, ale za sprawy merytoryczne odpowiadają Amerykanie. Polska dostała jeden z siedmiu paneli (grup roboczych). Początkowo miał dotyczyć bezpieczeństwa energetycznego, ale zgodnie ze stanem na 8 lutego skończyło się na pomocy humanitarnej i uchodźcach. W międzyczasie, i najwyraźniej bez udziału polskiej strony, został też zmieniony temat konferencji. 10 stycznia na Amerykańskim Uniwersytecie w Kairze sekretarz stanu USA Mike Pompeo wygłosił głośne już przemówienie, w którym nie tylko zapowiedział warszawską konferencję bez polskich organizatorów, ale również bez wiedzy naszego MSZ zmienił jej temat. Pompeo od opowieści o pokoju w regionie płynnie przeszedł do jego wrogów, czyli radykalnego islamu i Iranu. Powiedział wprost, że Ameryka nie zamierza rozwiązywać dawnych bliskowschodnich sporów, tylko staje w nich wyraźnie po jednej ze stron. I – ku zdumieniu Polaków – ogłosił, że organizowana przez nich konferencja ma „być początkiem antyirańskiego sojuszu”. Dlaczego w Polsce? Jak mówi nasz rozmówca z MSZ, na początku grudnia, gdy przygotowania nabrały tempa, byliśmy przekonani, że Amerykanie chcą wykorzystać nasze dobre stosunki z Iranem – poprzednie administracje kilkakrotnie z nich korzystały. Minister Radosław Sikorski był w Teheranie z oficjalną wizytą. Poza tym Irańczycy mają niewątpliwą i wymykającą się racjonalności słabość do Polski. Gdyby więc chodziło o jakiś rodzaj porozumienia, Warszawa narzucała się sama. – Wygląda jednak na to, że obecna administracja nie miała o tym wszystkim pojęcia, a my na ich jedno skinienie spuściliśmy te dobre stosunki z Iranem w toalecie – mówi rozgoryczony dyplomata z MSZ. Jeśli więc nie polskie kontakty, to dlaczego Warszawa? Pierwszym wyborem Amerykanów było Maroko, z którego jednak zrezygnowali z powodu Izraela – mowa w końcu o państwie, które nie utrzymuje kontaktów dyplomatycznych z Tel Awiwem. Polska tu znacznie lepiej pasuje. Później pojawił się argument – bardziej publicystów przychylnych Trumpowi niż samej administracji – że chodzi o podział Europy w tak ważnej sprawie jak irańskie zagrożenie. Aby Europa zaprzestała dywersji i nie ułatwiała Irańczykom unikania sankcji. Tylko czy na pewno Amerykanie chcieli w tej sprawie podzielić Europę na Polskę z jednej strony i Francję, Niemcy oraz Wielką Brytanię z drugiej? Poniekąd im się to udało, bo wspomniane kraje nie przyślą ministrów do Warszawy. Tylko niewiele z tego wynika, bo Europa Zachodnia nadal stoi murem za umową nuklearną z Iranem (zresztą tak jak Warszawa). Polska okazała się idealnym wyborem, bo nie postawiła Amerykanom żadnych warunków. Dostali od nas wygodny pulpit w Europie. – To równie dobrze mogłaby być konferencja o Malezji – mówi polski dyplomata. – Dla Czaputowicza (Jacka, szefa MSZ – przyp. red.) to nie ma znaczenia. Liczy się, że zadzwonił do niego Pompeo i o coś go poprosił. Wówczas MSZ podszedł do tego na poważnie. Rozesłano zaproszenia do kilkudziesięciu państw. Natychmiast był kontakt z Irańczykami. – Ci ludzie z MSZ, którzy zabrali się do tej konferencji, naprawdę myśleli, że to będzie przełom. Ale potem było kairskie wystąpienie Pompeo i okazało się, że Amerykanom chodzi o tępą antyirańską masówkę. Trudno było się więc spodziewać, że Irańczycy do Warszawy przyjadą. Ale mimo mocnych słów szefa irańskiego MSZ, który pytał, czy tak się odpłacamy za pomoc, jakiej Iran udzielił polskim wychodźcom z ZSRR w czasie drugiej wojny światowej, kontakty nie zostały zerwane. Irańczycy zaprosili nawet na rozmowy do Teheranu wiceszefa polskiego MSZ Macieja Langa, który swoim płynnym perskim próbował im tłumaczyć zawiłości polskich relacji z Waszyngtonem. Nieoficjalnie wiadomo, że Irańczycy obiecali bez uprzedzeń przyjrzeć się wynikom konferencji. Pod warunkiem że w komunikacie końcowym nie będzie słowa o Iranie. I ponoć taki dokument został już uzgodniony z Amerykanami. Skuteczny fortel Mimo wszystko trudno pogodzić brak Irańczyków na konferencji z jej oficjalnym tematem, jakim jest „nowa architektura bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie”. To tak, jakby o bezpieczeństwie na Pacyfiku rozmawiać bez Amerykanów. Ale do Warszawy nie przyjadą również Palestyńczycy, choć to ich miał dotyczyć drugi punkt programu, czyli – jak mówią sami Amerykanie – „konsultacja wstępnych założeń” pomysłu na rozwiązanie konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Od dwóch lat przygotowuje go zięć prezydenta USA Jared Kushner. Pomagają mu w tym Jason Greenblatt, były główny prawnik koncernu Trumpa, oraz ambasador USA w Izraelu David M. Friedman, z wykształcenia specjalista od prawa upadłościowego. Efekt ich prac oficjalnie ma być zaprezentowany dopiero po kwietniowych wyborach do Knesetu, ale jego założenia są znane: Palestyńczycy bez prawa powrotu, status quo w sprawie izraelskich osiedli. W zamian za to uznanie dla państwa palestyńskiego ze stolicą we wschodniej Jerozolimie. Bez względu na znikome kompetencje dyplomatyczne i merytoryczne całej tej trójki, która na dodatek nie ukrywa swojej miłości do Izraela, plan w takim kształcie może się okazać skutecznym fortelem. Niemal identyczne rozwiązanie pojawiło się już w 2002 r. pod nazwą Arabskiej Inicjatywy Pokojowej i było firmowane przez Saudyjczyków. Wówczas Palestyńczycy zareagowali dość pozytywnie, stąd dziś, jeśli odmówią – a niemal na pewno odmówią – narażą się na krytykę. Tyle że zgoda oznaczałaby de facto palestyńską kapitulację na całej linii. Obecna administracja robi, co może, aby odróżnić się od poprzedniej, również w sprawie Palestyńczyków. Waszyngton, punkt po punkcie, wypełnia więc oczekiwania izraelskiego lobby na Kapitolu, które próbował blokować Obama, i drastycznie obcina pomoc humanitarną dla Palestyńczyków, przenosi ambasadę do Jerozolimy czy zamyka konsulaty w Strefie Gazy i na Zachodnim Brzegu. Jeśli jednak przyjąć, że jednym z głównych celów prezydenta Donalda Trumpa jest nie być jak Barack Obama, to pomysł obecnej administracji na Bliski Wschód w zasadzie trzeba by uznać za porażkę. Bo choć sekretarz Pompeo dwoił się i troił w Kairze, aby podkreślić każdą różnicę, obecny prezydent USA powtarza błędy poprzednika. Oba podejścia, Obamy i Trumpa, są zbudowane wokół potrójnego „i”: Izrael, Iran, islam. W rezultacie Amerykanie od lat instrumentalizują państwa arabskie w ten sposób, aby były przydatne w realizacji celów związanych z obroną Izraela, atakiem na Iran i reformą islamu, cokolwiek miałoby to znaczyć. To z kolei często prowadzi do błędnej oceny poszczególnych arabskich reżimów. Ale przede wszystkim zdejmuje z nich odpowiedzialność za sytuację w regionie i we własnych państwach. I tu pojawiają się pierwsze różnice. Obama mimo wszystko uznawał choćby państwowe aspiracje Palestyńczyków i jednocześnie uważał, że „największym zagrożeniem dla państw arabskich jest rosnąca frustracja ekonomiczna i polityczna ich własnych obywateli”, a nie wrogi sąsiad. Natomiast Trump i Pompeo od początku przekonują Arabów, że wszystkiemu winien jest Iran. Pompeo mówił w Kairze, że „bliskowschodnie narody nigdy nie zaznają bezpieczeństwa, stabilności gospodarczej ani nie spełnią oczekiwań swoich obywateli, dopóki rewolucyjny reżim Iranu nie zmieni swojego kursu”.