Adam Michnik: zasługi i zarzuty

Okrągłe 70. urodziny Adama Michnika nieszczęśliwie sprzęgły się w czasie ze śmiercią Andrzeja Wajdy, choć przecież można doszukiwać się tu wielu symbolicznych znaków, jako że Wielki Mistrz był jednym z założycieli „Gazety Wyborczej” i bliskim przyjacielem szanownego Jubilata. Obydwaj zresztą zostali odpowiednio potraktowani przez zajadłą prawicę. Mistrza na pożegnanie potraktowano z niejakim lekceważeniem, wyceniając i twórczość, i życie na mniej więcej, jak napisał jeden z autorów, cztery minus. Michnika zaś wyrzucono, można powiedzieć, poza skalę, czego przejawem był przede wszystkim materiał wyemitowany przez „Wiadomości” TVP 17 października, a zestrojony wyjątkowo podle. W nim to można było się dowiedzieć, że Michnik, mimo że walczył z komunistami, to „w wielu sprawach” zaczął mówić jednym z nimi głosem, że przy Okrągłym Stole głównie zajmował się wznoszeniem toastów, a w ogóle to w III RP jego działalność to „pasmo afer i hańb”. Jarosław Kurski, zastępca redaktora naczelnego „Gazety Wyborczej”, odpowiedział na to listem do Jarosława Kaczyńskiego, jako tego, kto dzierży w Polsce praktycznie nieograniczoną władzę, który kończył się zdaniem: „A teraz już na serio i po ludzku: Nie wstyd Panu?”. „Gazeta” zresztą postanowiła pozwać „Wiadomości” do sądu. Co się stało? Dlaczego Adam Michnik w dniu swoich 70. urodzin jest tak niebywale obrażany, dlaczego spychany w piekło nawet przez kiedyś bliskich współpracowników czy kompanów wielu batalii politycznych i innych? Żeby w niebyt, powiedzmy, mielibyśmy tu do czynienia z typową niewdzięcznością, podszytą kompleksami i zazdrością, ale dlaczego w takie piekło przepastne, gdzie przez wieczność ma spłacać winy i odpokutowywać grzechy? Stał się dla wielu środowisk i dla wielu osób punktem centralnym wszechświata, od którego wszystko się zaczyna i na którym wszystko się kończy. Jeśli nawet od dobrych kilku lat Michnik ograniczył swoją obecność publiczną, i dzisiaj bardziej uprawia pracę biblioteczną i autorską, nadal przecież przyciąga wściekłość i oskarżenia, które obejmują już cały życiorys własny, jak też rodziny. Czym sobie zasłużył na takie potraktowanie? Z czego składa się ta „michnikowszczyzna”, jak zwykła mówić prawica o systemie myśli, przekazów, praktyk i obyczajów redaktora naczelnego „Gazety Wyborczej”? Termin michnikowszczyzna pochodzi od tytułu książki Rafała Ziemkiewicza wydanej w 2006 r. (a więc za pierwszego PiS, co ważne i symptomatyczne), w której zarzuca się redaktorowi naczelnemu „GW”, że stał się głównym autorem i promotorem „postkomunizmu w Polsce”, że to on ukształtował powszechnie przyjmowane poglądy w sprawie lustracji i dekomunizacji, także wiele innych szkodliwych dla żywotnych interesów Polski. Oczywiście są żale i złośliwości sięgające dalszej przeszłości, gdzieś do początków kształtowania się opozycji demokratycznej w PRL, a już zwłaszcza jej bardziej rozwiniętej postaci, czyli KOR, potem Solidarności lat 1980–81 i wreszcie po grudniu 1981 r. Ten łańcuch historyczny kończy rok 1989 i Okrągły Stół. Oczywistym faktom z biografii Michnika, zaświadczonej działalności, szykanom i więzieniom, znaczącym dla historii Polski tekstom i czynom przeciwstawia się od lat – a w ostatnim czasie, za rządów PiS już w sposób ostentacyjny – inną wersję tamtych wydarzeń, w których zostają zmienione znaki i wartości, inne także są nagrody i kary. Michnik i ludzie mu politycznie bliscy zostają przedstawieni jako szkodnicy, co najwyżej jako ludzie mało ważni, nieistotni, przeszkadzający wielkiemu dziełu, któremu mieli przewodzić dzisiejsi politycy z obozu rządzącego oraz Lech Kaczyński. To otoczenie Michnika miało podtrzymywać, ile się da, ustalenia Okrągłego Stołu (zwłaszcza tajne), który może i był konieczny na tamtym etapie historycznym, co wykorzystało dla swoich niecnych interesów i dla zniewolenia Polski, bo i takie określenia padały i padają. Gdyby Adam Michnik inaczej zachowywał się po 1989 r., pełnił inną rolę, znalazłby się w innym miejscu, zapewne to, co robił wcześniej, byłoby potraktowane łaskawiej. Jednak tak się nie stało. Wkład Michnika w nową polską rzeczywistość był ogromny, zwłaszcza że po pierwsze, chciał i potrafił wpływać na nią, a po drugie, mógł współtworzyć, a potem wykorzystywać jeden z najbardziej sprawnych instrumentów kształtującej się demokracji i nowej polityki, czyli „Gazetę Wyborczą”. Po trzecie wreszcie miał swoje wyraźne wyobrażenie – w czym nie był odosobniony – Polski, która się wyłaniała, jej wartości, porządków, zasad, także moralnych. Związany z tym był nierozerwalnie pogląd, jakimi mianowicie sposobami, wedle jakich metod, z jakimi ludźmi i dla jakich ludzi ta Polska musi istnieć i się rozwijać. Gdyby szukać jednego wspólnego mianownika dla tego zbioru myśli, przekonań i nawet odruchów, to była nią idea demokracji liberalnej, aplikowana do polskich realiów i licząca się z ich siłą oraz historycznymi ciężarami. Idea demokracji wchodzącej do Europy, idea modernizowanego kraju, państwa prawnego, proponującego nowe zasady ładu społecznego. Zatem obok siebie mogły występować strachy przed nawrotem polskiego ciemnogrodu i prymitywnego nacjonalizmu oraz przekonanie, że umowy Okrągłego Stołu należy dotrzymywać z tą choćby myślą, że polska demokracja musi być dla wszystkich, wszystkim równo powinna dać szansę, jeśli ci wszyscy będą wobec niej lojalni. Tak jak Mazowieckiego gruba linia, także te myśli bywały wykoślawiane (co prawda nie bez pewnej niezręczności i słownej przesady Michnika, do czego się przyznawał), gdy oddawał honor Kiszczakowi i Jaruzelskiemu za dotrzymywanie zawartych umów u początku III RP. Zresztą kłótnia trwa do dzisiaj, te deklaracje Michnika wracają jako akta oskarżenia. Niemniej także i tu brakuje zrozumienia dla intencji moralnej, jaka im towarzyszyła, dla głębszej myśli, że Polsce potrzebna jest amnestia, choć nie amnezja. Ta koncepcja i liczne jej objawy miały pomóc w przełamaniu konfliktu, poszukania kompromisu i płaszczyzny współpracy między formacjami postsolidarnościowymi i postkomunistycznymi, jak zwykło się je nazywać. Oczywiście już wtedy, w tej pierwszej dekadzie III RP ta koncepcja i rozmaite gesty koncyliacyjne traktowane były jako dowód na zdradę w Magdalence i na grzech pierworodny sięgający korzeniami komunizmu przedwojennego, a potem rewizjonizmu partyjnego w PRL. Te oskarżenia wracają i dzisiaj, a nawet się nasilają, gdy próbuje się skompromitować takie postaci, jak Jacek Kuroń czy Bronisław Geremek, nie mówiąc o bohaterze tego tekstu. Często pojawiają się przy tej okazji także akcenty – mówiąc delikatnie, za delikatnie – antysemickie. Michnika oskarżano też o to, że został na zawsze naznaczony doświadczeniem Marca ’68, że gotów był już w nowej Polsce na zawieranie sojuszy i porozumień, by tylko powstrzymywać nacjonalizm i miarkować ideowo radykalny Kościół, że w obawie przed powrotem do Polski starych duchów, upiorów i strachów za wszelką cenę chciał tę agresywną i nietolerancyjną polskość „rozrzedzić” w Europie, ucywilizować, nadać jej nowe treści. Zapewne było w tym wiele racji i zapewne „Gazeta Wyborcza” jest świadectwem tej linii i tego sposobu myślenia. Niemniej, za taką postawę, za takie przesłanie przychodzi płacić, gdy politycznie górę biorą namiętni „patrioci”. Adam Michnik, który nawet był w pierwszej kadencji parlamentarnej III RP posłem, stał się jednym z głównych kreatorów nowej polityki nowej Polski, jej głównym oratorem, a także niezmordowanym lobbystą w kraju i za granicą. „Gazeta Wyborcza” rządziła opinią publiczną, miała paraliżującą siłę wydawania osądów, wyroków – jak mawiali c