Jak Jarosław Kaczyński chce „zjednoczyć” Polskę

Gdyby niedawny „kongres programowy” PiS – zamiast w Przysusze na rubieżach Mazowsza – odbywał się w Sali Kongresowej, deja vu byłoby absolutne. Bo rytuał niemal identyczny jak na dawnych zjazdach kompartii. Podobne napięcie towarzyszące oczekiwaniu, co ogłosi „pierwszy”; kogo pochwali, a kogo zgani, w jakiej kolejności i zestawieniach. Jego słowa z trybuny zjazdowej tak samo jak kiedyś niekoniecznie znaczą to, co znaczą. Potrzeba głębokiej znajomości stosowanej przez niego ornamentyki retorycznej, aby właściwie odczytać sygnały. Mniej zorientowani mają problem z niby to przypadkiem wtrąconymi dygresjami. Trudno im np. rozeznać, czy „pierwszy” pochwalił panią premier za to, że ogólnie rzecz biorąc jest świetnie, czy też bezosobowo zganił sugestią wystąpienia jakiegoś zaniedbania, o którym wie tylko ona i jej najbliższy krąg. Bez fachowej interpretacji ani rusz. Toteż kuluary po przemówieniu „pierwszego” niepewnie starają się zrekonstruować poukrywane prawdziwe sensy. Kolejność pozostałych wystąpień dostarcza z kolei budulca spekulacjom na temat wewnętrznej hierarchii w strukturze władzy. Wicepremier Morawiecki przemówił zaraz po „pierwszym”, więc jego akcje najwyraźniej wciąż stoją wysoko. Pani premier nie przemówiła wcale, więc jej pozycja słabnie. Ale i tego można się jedynie domyślać. Pewne jest tylko to, że formalna ranga stanowisk państwowych ma się nijak do faktycznej. Wszystko w tym świecie jest na opak i wbrew semantyce. Kongres programowy? Wyobraźnia podpowiada dyskusję nad programem rządzącej partii, wielość krzyżujących się opinii i poglądów, kompromisy zawarte w tekstach uchwał. Tyle że ten kongres nie przyjmie żadnej programowej uchwały. O dyskusji też zresztą nie ma mowy. Zwiezione tu z całej Polski setki delegatów mogą tylko klaskać. Ich jedynym narzędziem komunikacji z „górą” są dłonie. I nawet przyjemnie by się dalej kpiło, gdyby nie to, że widowisko doskonale spełniło rolę, jaką mu wyznaczono. My, poddani „Czy polscy obywatele mają prawo wyboru władzy wbrew woli elit? Czy Polacy, rząd przez nich wybrany, ma prawo naprawiać Polskę wbrew woli elit? Czy Polacy, rząd przez nich wybrany, ma prawo przeciwstawiać się hegemonii i eksploatacji Polski?” – mnożył pytania retoryczne Jarosław Kaczyński. Był rozluźniony, swobodny, nawet pozwalał sobie na akcenty autoironiczne. Lecz zbitka „Polacy, rząd przez nich wybrany” – choć brzmiała tak, jakby autor sam się zdyscyplinował, precyzując nazbyt szeroko zakreśloną na wstępie kategorię – nie była przypadkowa. Chodziło właśnie o to, aby jedno z drugim zrównać. Bez wchodzenia w niuanse o większości i mniejszości. Bez wnikania w istotę demokratycznej reprezentacji. Sprawa jest prosta: Polacy równa się rząd. Koniec, kropka. Hasło kongresu (powtórzone kilka razy w przemówieniu „pierwszego”) brzmiało: „Polska jest jedna”. Ta z pozoru banalna fraza oddaje imperialne ambicje PiS, sugerując dokonane właśnie przesunięcie. Bo do tej pory, i to od wielu lat, Kaczyński specjalizował się przecież w budowaniu bipolarnych układów. Są w Polsce tacy i tacy. Jedni dobrzy, drudzy źli. Solidarni i liberalni. Genetyczni akowcy i kapepowcy. Ci, co stoją tam, gdzie stali, i ci, co stoją tam, gdzie ZOMO. Polacy lepszego sortu i gorszego. Jednak nastał czas, aby skończyć z podziałem. Spór ostatecznie został rozstrzygnięty. Teraz „Polska jest jedna”. Nasza, wspólna. Ma swoje bezdyskusyjnie już ustalone wartości, swoje plany i ambicje, wreszcie swój rząd. A tamci – liberałowie, kapepowcy, zomowcy – stali się tak nieznaczący, że w zasadzie już ich nie ma. Nie warto wręcz trudzić się nad znieważającym ich nowym epitetem, nawet jeśli sala bez wątpienia doceniłaby taki wysiłek. „Pierwszy” niejeden raz w swym wystąpieniu podkreślał nieważność „onych”. „Nie ma sensu się nimi zajmować”. „To nie jest tak, że poglądy kapepowców i ich następców, a poglądy polskich patriotów to są poglądy równoważne”. „Były (sic!) dwie Polski i różni ludzie. Ale trzeba pamiętać o tym co dobre”. Dawał Kaczyński do zrozumienia, że wspomina o „tamtych” już tylko dlatego, że szczekają nadspodziewanie głośno jak na ich wymiar. Nie ma jednak żadnego uzasadnienia dla ich krytyki. Jeśli więc nadal krytykują, to dlatego, że podważają legitymację władzy. Czyli że nie potrafią pogodzić się z demokratyczną decyzją Polaków. Powinni zatem zamilknąć albo nie będzie dla nich miejsca. „Polska jest jedna” z kongresu PiS pozornie kojarzyć się może z republikańską wspólnotą. Ze sławnym „my, naród” (we, the people) z amerykańskiej konstytucji. Oczywiście bez narzucających w polskim tłumaczeniu etnicznych konotacji; chodzi o piękny ideał, o którym wzniośle pisał Alexis de Tocqueville, iż „lud rządzi amerykańską rzeczywistością polityczną tak, jak Bóg rządzi Wszechświatem; jest zarazem racją i kresem wszystkich rzeczy; wszystko pochodzi od niego i wszystko do niego powraca”. Tak samo PiS wyraża dziś odwieczne polskie pragnienia, przywraca właściwy naszej historii i kulturze porządek rzeczy. Wszystko, co PiS głosi, ma swe źródło w narodowej substancji. I za pośrednictwem medium, jakim jest partia rządząca, do świadomości narodu teraz powraca. Osiągniętą harmonię przypieczętował zaś demokratyczny werdykt. Jest tylko pewien problem. Bo jeśli faktycznie „Polska jest jedna”, to strumień jej energii płynie w niewłaściwą stronę. Powinna przecież wychodzić od ludu ku jego reprezentantom. Tak przynajmniej zakładał republikański ideał, którym zachwycał się Tocqueville: „Wybierając prawodawców, lud uczestniczy tym samym w kształtowaniu praw, a wybierając urzędników sprawujących władzę wykonawczą – w ich stosowaniu. Udział administracji w rządzeniu jest tak mały, tak bardzo czuje się ona ludową, tak bardzo jest posłuszna sile, która ją powołała do życia, że można powiedzieć, iż lud rządzi sam”. W obecnej Polsce, upartyjnionej przecież w stopniu bezprecedensowym, sprawy mają się nieco inaczej. Jedynym źródłem mocy jest nie lud, a jego samotny najwyższy przedstawiciel. Nawet delegaci reprezentujący rządzącą partię, który udali się do Przysuchy, choć teoretycznie stanowią najwyższą jej władzę, nie mają nic do gadania. Po prostu ogłoszono im, jak powinni oceniać swe dotychczasowe rządy i czego należy się spodziewać w drugiej części kadencji. Ale jeśli nawet oni nie są godni praw suwerena, to cóż dopiero lud? Nie ma więc żadnego „my, naród”. Jest oblane demokratyczno-republikańskim lukrem ordynarne „państwo to ja”. PiS idzie na całość Na długo przed kongresem zaczynały krążyć spekulacje, czy dojdzie na nim do „rekonstrukcji rządu”. Tyle że anonimowi, rzekomo „dobrze poinformowani” informatorzy z Nowogrodzkiej sprzedawali dziennikarzom wyłącznie intuicje. Uczciwsi przyznawali, że wszystko jest w głowie „pierwszego”. Jedna z gazet w ostatnim tygodniu zasugerowała, że prezes zaordynuje złagodzenie kursu i czeka nas teraz pisowska wersja „ciepłej wody w kranie”. Owszem, Kaczyński jak na siebie był nawet łagodny. Ale przecież nie dlatego, że nabrał ochoty wejść w buty Tuska. Nie o temperaturę wody tu chodzi, lecz o napięcie między wyobrażoną całością polskiej wspólnoty a naturalnym w demokracji zróżnicowaniem postaw, tożsamości i interesów. Tym, co wyróżnia współczesnych populistów – jak zauważa niemiecki politolog Jan-Werner Müller – jest uzurpacja, iż reprezentują ogół obywateli. Nie ma w niej miejsca na choćby jednoprocentowy margines. „Populiści mówią tak, jakby takie obietnice można było spełnić. Mówią i zachowują się tak, jakby naród mógł wykształcić jednolity osąd rzeczywistości, jednolitą wolę i stąd też jednolity, jednoznaczny mandat. Mówią i zachowują się tak, jakby naród był jednością – w której każda opozycja, o ile w ogóle uznaje się jej istnienie, ma wkrótce zaniknąć. Mówią tak, jakby ludzie, jeśli tylko właściwi reprezentanci zapewnią im wpływ na rzeczywistość, mogli w pełni kontrolować swój los” – pisze Müller w pouczającej, wydanej niedawno po polsku broszurze „Co to jest populizm?”. Poparcie dla takich uzurpacji nie bierze się znikąd. Wyrasta z poczucia kresu dotychczasowego technokratycznego ładu. Jeden z jego pierwszych proroków niemiecki socjolog Niklas Luhmann miał kiedyś prowokacyjnie stwierdzić, że „społeczeństwo nie składa się z ludzi, ponieważ człowieka nie można dziś umieścić w żadnym cząstkowym systemie społeczeństwa”. „Teoria systemów” Luhmanna opisywała sterylny porządek, w którym zawodowi politycy zajmują się polityką, biurokraci administrują, ekonomiści odpowiadają za gospodarkę, artyści tworzą sztukę. Systemy nie miały prawa się przenikać, gdyż wprowadzenie obcych pojęć do danej dziedziny rzekomo zakłócało jej wewnętrzną strukturę i osłabiało funkcjonalność. Zachodnia demokracja – oparta na zimnych procedurach prawnych i oddająca coraz więcej kompetencji ekspertom bez demokratycznego mandatu – faktycznie podążała w tę stronę. Od kilku lat obserwujemy jednak niekontrolowany odwrót, który najlepiej zdołali zagospodarować populiści. „Polska jest jedna” to właśnie jedna z wielu lokalnych reakcji na ogólny kryzys. Co technokraci rozbijali na racjonalne części, populiści obiecują połączyć z powrotem w całości. Regiony w ramach jednolitego, centralizującego się państwa. Grupy społeczne – ponad podziałami klasowymi, korporacyjnymi, wynikającymi ze stylu życia – w narodowej wspólnocie. „III RP rozrywała polskie płótno na strzępy. A my to płótno chcemy pozszywać” – mówił w Przysusze wicepremier Morawiecki. „Nie hołdujemy żadnym ideologicznym skrajnościom. Ani neoliberalizmowi, ani socjalizmowi. Chcemy łączyć gospodarkę ze społeczeństwem. Tworz