Nowoczesne filharmonie

W reklamie przyszłego sezonu koncertowego w Czeskiej Filharmonii lektor zauważa: „Všechno nemusí být tak vážné jak se zdá”. Wcześniej oglądamy sceny z życia praskiej orkiestry: wiolonczelista żongluje smyczkiem, perkusista pałeczkami, fagociści dmą w dwa ustniki naraz, a oboista w trzy; sekcja dęta wymachuje synchronicznie instrumentami, latają talerze i batuta. To wszystko ma właśnie świadczyć, że „nic nie musi być tak poważne, jak się wydaje”. W nowym klipie Filharmonii Luksemburskiej muzycy w ogóle nie występują. Jest za to atrakcyjna konferansjerka, która na polecenie reżysera rozmaitymi chwytami próbuje zwrócić uwagę młodzieży: zachęca luzem i seksapilem, na sportowo lub na hiphopowo, z piwem lub winem w dłoni. Na darmo. Wreszcie półprzytomna wylewa z siebie litanię atrakcji czekających na gości filharmonii, począwszy od oryginalnej architektury budynku przez różnorodność prezentowanej w nim muzyki, aż po szansę spotkania ciekawych ludzi oraz... wojowników ninja. Nim zdąży przyznać, że z ostatnią obietnicą się zagalopowała, następuje absurdalna scena rodem z azjatyckich parodii filmów kung-fu. I to ona wywołała w sieci lawinę krytycznych komentarzy. Przekroczyć próg filharmonii – Z muzyką poważną łączy się mnóstwo uprzedzeń. I to właśnie te uprzedzenia postanowiliśmy wysadzić w powietrze – tłumaczy rzecznik Filharmonii Luksemburskiej Didier Goossens. Twierdzi, że wprawdzie spot z wojownikami ninja nie wszystkim się spodobał, ale młodzi ocenili go pozytywnie. – Kpiąc z różnych prób pozyskania młodej publiczności, częściowo zakpiliśmy oczywiście z samych siebie. Pokazaliśmy jednak, że można u nas słuchać różnych gatunków muzyki, umawiać się z przyjaciółmi i po prostu przyjemnie spędzać czas – mówi Goossens. – Czy ninja będą w stanie sprzedać bilety na Mahlera albo Szymanowskiego? Tego jeszcze nie wiemy. Zanim jednak namówimy kogoś na koncert Brahmsa, musimy sprawić, by w ogóle zechciał przekroczyć próg filharmonii. O ile na wyspecjalizowanych blogach muzycznych dominowały komentarze w rodzaju: „Najgorsza rzecz, jaką w życiu widziałem”, o tyle już w serwisie YouTube film otrzymał niemal wyłącznie pozytywne oceny. W ciągu miesiąca obejrzało go ponad 15 tys. osób. A wspomniana wcześniej reklama Czeskiej Filharmonii przyciągnęła dwukrotnie więcej widzów. Powodzenie podobnych akcji może oznaczać być albo nie być dla świata muzyki poważnej. Jak pokazuje badanie amerykańskiego National Endowment for the Arts z 2010 r., liczba osób uczęszczających na koncerty partyturowe maleje od trzech dekad. Każde kolejne pokolenie interesuje się nimi mniej niż poprzednie. Wśród osób urodzonych w latach 1935–44 niemal co piąta jako dorosła regularnie chadzała do filharmonii. Dzieci z lat 1965–81 wykazują już dwukrotnie mniejsze zaangażowanie, a koncertowa frekwencja wśród urodzonych w kolejnych dwóch dekadach sięga ledwo 7 proc. – W Europie sytuacja wygląda tak samo. Na koncerty muzyki poważnej przychodzą przeważnie starsze osoby, dosyć trudno przyciągnąć młodszą publiczność – przyznaje Goossens. – Młodzi ludzie przyzwyczaili się do powierzchownego konsumowania piosenek i mogą być przerażeni wizją przesiedzenia w krześle czterech kwadransów w całkowitym milczeniu. Bez gadania, czytania, surfowania. O stosunku współczesnej młodzieży do muzyki poważnej wiele mówi fakt, że w Londynie i kilku innych metropoliach na dworcach i przystankach emituje się z głośników dzieła Beethovena i Mozarta tylko po to, by nie gromadzili się tam nieletni. Nawet wśród osób czynnie zainteresowanych muzyką dominuje przekonanie, że świat klasyki oderwał się od rzeczywistości i zajmuje się wyłącznie stawianiem kolejnych pomników własnej historii. Jak w takich okolicznościach przekonać młodych, że klasyka nie musi być tak poważna, „jak se zdá”? Aluzja Obamy Zacznijmy od uwolnienia entuzjazmu, którego młodzieży akurat nie brakuje – proponuje Alex Ross, autor bestsellerowej książki „Reszta jest hałasem. Słuchając XX wieku”. Niedawno przypomniał wydarzenie, które miało miejsce podczas kameralnego koncertu zorganizowanego w Białym Domu. Przed występem Barack Obama zwrócił się do publiczności: „Jeśli ktoś z was jest muzycznym nowicjuszem i nie bardzo wie, kiedy należy bić brawo, proszę się nie denerwować. Prezydent Kennedy miał ten sam problem. On i jego żona także organizowali tutaj koncerty i nieraz zaczynali klaskać w niewłaściwym momencie, dlatego sekretarka prezydenta przekazywała mu odpowiednie sygnały poprzez szparę w drzwiach. Mnie na szczęście podpowiada Michelle”. Obama pił do tak zwanej zasady nieklaskania. Sama w sobie jest prosta: brawa dozwolone są po zakończeniu całej kompozycji, ale nie w przerwach pomiędzy częściami dzieła. Słuchacz powinien więc zawczasu sprawdzić dokładny układ koncertu, ewentualnie czekać na reakcję otoczenia. A co, jeśli program ma być niespodzianką?   W marcu odbyły się dwa niemal identyczne koncerty muzyki barokowej w wykonaniu pianisty Marcina Maseckiego i wiolonczelisty Tomasza Pokrzywińskiego. Publiczność pierwszego występu stanowili dość przypadkowi słuchacze, drugiego – uczniowie liceum muzycznego. Ci pierwsi, nieznający wspomnianej zasady, serdecznie oklaskiwali duet po każdym z utworów. Przekładało się to na radosną atmosferę spotkania. Przerwy w trakcie drugiego koncertu wypełniało tymczasem nerwowe wyczekiwanie, czy to koniec utworu, czy tylko jednej z części. Ostatecznie słuchacze na brawa pozwolili sobie dopiero na koniec całego koncertu. Sztywna atmosfera na widowni przedziwnie kontrastowała z zachowaniem wykonawców. Masecki słynie z łamania filharmonicznych stereotypów: na scenę wychodzi w codziennym stroju i z kubkiem herbaty w ręce. Żartuje z innymi muzykami i przekomarza się z publicznością. Natura improwizatora każe mu z podobnym luzem podchodzić do materiału muzycznego. – Na pewno jest w tym element przekory – przyznaje Masecki. – Ostatnio wyszedłem w dresie na scenę warszawskiego studia im. W. Lutosławskiego, sali mocno kojarzonej z pewnymi kanonami zachowania. I czułem na sobie szczególne spojrzenia. Aczkolwiek te spodnie założyłem wyłącznie dla wygody, a nie po to, by coś burzyć. Potem jednak ten dres przewijał się w recenzjach jako istotny element występu. Pan tu nie klaskał Według Alexa Rossa cały ten filharmoniczny protokół wraz z „niemal edwardiańskimi” strojami, „agresywną beznamiętnością” niektórych orkiestr czy niezmiennie sztampowym oświetleniem podszyty jest w istocie jednym prostym zaleceniem: zanadto się nie podniecaj. Stąd trudno się dziwić, że ludzie nie ekscytują się już muzyką poważną tak, jak to mieli w zwyczaju jeszcze pół wieku temu, gdy dyrygenci Leopold Stokowski i Arturo Toscanini byli gwiazdami telewizji znanymi każdej amerykańskiej gospodyni. Ross przypomina, że termin „aplauz” wywodzi się od łacińskiego plaudite, które pojawia się w finale rzymskich komedii. Podobną funkcję pełnią hałaśliwe kody pierwszej części Koncertu Cesarskiego Beethovena albo trzecia część Symfonii Patetycznej Czajkowskiego. „Kulminacyjne akordy tych utworów wprost domagają się aplauzu. Niemalże imitują czynność klaskania – podkreśla Ross. – Jeśli prezydent Kennedy klaskał w niewłaściwym momencie, to dlatego, że intuicyjnie wykonywał polecenia zawarte w partyturze”. Przeważnie jednak efektowną partię solową albo euforyczne tutti orkiestry zamiast braw kwituje symfonia złożona z chrząknięć, kaszlnięć i czyszczenia nosa. Jak w tej sytuacji bronić zasady nieklaskania argumentem, że chodzi o szacunek dla dzieła? Tym bardziej że historyczne fundamenty owego zwyczaju są równie wątłe i opierają się na przypadku. Przed premierą „Parsifala” w 1882 r. Wagner poinformował widzów, że aktorzy nie będą wychodzić na scenę pomiędzy aktami (w celu przyjęcia zwyczajowych braw). Chodziło o to, by nie burzyć poważnego nastroju opery. Publiczność zrozumiała jednak, że nie powinna w ogóle klaskać, toteż milczała aż do samego końca występu i nawet finałowej kurtynie towarzyszyła cisza. Wagner musiał więc ponownie wyjść i wyjaśnić nieporozumienie. Dwa tygodnie później oglądał sztukę ponownie. Gdy po zakończeniu aktu drugiego wykrzyknął ze swojej loży „Brawo!”, sąsiedzi zaczęli uciszać go syczeniem. Bo moda na wstrzemięźliwość zaczęła żyć własnym życiem. I chociaż jeszcze na premierze I Symfonii Elgara w 1908 r. aplauz wywołał kompozytora na scenę już po pierwszej części utworu, coraz więcej dyrygentów próbowało tamować entuzjazm publiczności – nierzadko obelżywymi gestami. Przedwojenny krytyk „New York Timesa” obyczaj ten skwitował słowami: „Jakże to antymuzyczne! Snobizm in excelsis!”. – Zasada nieklaskania rzeczywiście powinna zostać złagodzona. Ludzie intui­cyjnie biliby brawo we właściwych momentach, a w innych naturalnie zachowywaliby milczenie – ocenia Goossens. – Ale to nie wszystko. Musimy w kółko powtarzać, że nie trzeba przygotowania muzykologicznego, aby czerpać radość z koncertu muzyki klasycznej. I że garnitur wcale nie jest obowiązującym strojem. Muzyka jak bejsbol Wiele orkiestr już teraz próbuje skracać dystans pomiędzy sobą a słuchaczem, opowiadając o codziennej pracy na blogach i relacjonując swoje trasy koncertowe na Twitterze. Przy okazji ważnych projektów Filharmonia Luksemburska przygotowuje specjalne aplikacje na smartfony i tablety (w tej chwili trwają prace nad elektroniczną wizytówką Karola Szymanowskiego z okazji dwóch wielkich koncertów zaplanowanych na jesień). Amsterdamska Orkiestra Metropolitalna uruchomiła serwis, za pomocą którego każdy mógł samodzielnie dyrygować zespołem: włączać i wyciszać poszczególne sekcje instrumentów, śledząc przy tym partyturę. O