Młodzi kompozytorzy na dziesiątej edycji Sacrum Profanum

Specjalnością krakowskiego festiwalu stało się portretowanie muzyki współczesnej różnych krajów czy regionów świata – Niemiec, Wielkiej Brytanii, Skandynawii, Stanów Zjednoczonych – w wykonaniu czołowych zespołów europejskich i amerykańskich. Jednak od dwóch lat na imprezie organizowanej pod kierownictwem muzykologa Filipa Berkowicza zaczęła się pojawiać także muzyka polska. Dwa lata temu poprzez pojedyncze wykonania – przez czołowe światowe zespoły – kompozycji naszych gigantów: Witolda Lutosławskiego, Henryka Mikołaja Góreckiego, Krzysztofa Pendereckiego, Kazimierza Serockiego i Pawła Szymańskiego, do których dołączono dwoje młodych wybitnych: Pawła Mykietyna i Agatę Zubel (oboje są laureatami Paszportów POLITYKI); cykl został zarejestrowany i wydany przez Narodowy Instytut Audiowizualny. Zeszłorocznemu festiwalowi towarzyszył kolejny kompozytorski cykl: „Made in Poland – Miłosz Sounds”, dla którego specjalnie napisali utwory Paweł Mykietyn, Aleksandra Gryka, Wojciech Ziemowit Zych, Agata Zubel i Jagoda Szmytka. Wreszcie jubileuszowa edycja została poświęcona w całości Polakom (to ostatnia w tym kształcie; od przyszłego roku tematem Sacrum Profanum będą związki muzyki współczesnej z rozrywkową). Duch młodych Bohaterami poszczególnych koncertów byli jak zwykle Mykietyn i Zubel oraz Aleksander Nowak, Marcin Stańczyk, Cezary Duchnowski, Sławomir Kupczak. Wszyscy urodzeni w latach 70.; najstarsi, Mykietyn i Duchnowski (ur. w 1971 r.), szkoły średnie kończyli jeszcze w PRL, ale studiowali już w III RP; młodsi już od czasu licealnego kształcili się w wolnej Polsce. Wszyscy z wymienionych dali się poznać na Warszawskich Jesieniach; wielu współtworzy obraz naszej muzyki za granicą, niektórzy pokazywali już swe dzieła na scenach operowych Warszawy czy Wrocławia. Pomału powstaje nowy establishment. To pokolenie bardzo różnorodne. Można się jednak zastanawiać, czym różni się od poprzednich. Spójrzmy choćby na kompozytorów, którzy zdobywali szlify 20 lat wcześniej. Ukształtowali się w PRL, gdzie co prawda muzyka współczesna była traktowana przyzwoicie (ówczesnym władzom nie wydawała się groźna), ale to, co działo się wokół, nie mogło pozostać bez wpływu. Ogólnie panujące poczucie zamknięcia, szarości i beznadziei prowadziło do swoistych ucieczek od rzeczywistości w emigrację wewnętrzną, w osobiste krajobrazy twórczości (gdzie przydawała się awangarda) czy – w późniejszych latach – w duchowość. Często o zabarwieniu religijnym, stąd słynny ówczesny „socrealizm liturgiczny” (określenie Stefana Kisielewskiego), dotyczyło to jednak starszych kompozytorów; młodsi po prostu chętnie zwracali się do przeszłości, tradycji muzycznej. W sposób niemal dosłowny, jak Eugeniusz Knapik, czy też postmodernistyczny, jak Paweł Szymański czy Stanisław Krupowicz, którzy swoją twórczość nazwali surkonwencjonalizmem – współczesną grą znanymi konwencjami. Innymi słowy, choćby chciało się uciec jak najdalej od ideologii, nie dawało się tego zrobić całkowicie, trzeba było przyjąć własną. Przy tym żyło się w poczuciu ciągłości wspólnego kodu kulturowego. Nowa era muzyki Nie mniej ważna jest tu strona praktyczna życia. Technika jeszcze nie dominowała w takim stopniu, nie było ingerencji elektroniki w naszą powszedniość na taką skalę jak dziś. Owszem, miała swoje ważne miejsce, ale była czymś zewnętrznym, nie tak splecionym z życiem codziennym. A gdy ówcześni kompozytorzy tworzyli muzykę elektroniczną, to raczej w formie zamkniętej, do odtwarzania; potem dopiero nieśmiało zaczęła się pojawiać elektronika na scenie, wykorzystywana na żywo (tzw. live electronics): syntezatory oraz – stopniowo – komputery. Urodzeni w latach 70. wchodzili już w inny świat. Ideologie przestały być ważne, zamknięcie się skończyło. Otwarcie dokonało się podwójnie: poprzez politykę (upadek żelaznej kurtyny, z czasem akces do UE) i poprzez Internet. Można było w coraz większym stopniu samodzielnie kształtować własne wzorce. Zaczęły się zacierać granice między kulturą wysoką i popularną. W związku z tym zaczęły się zmieniać hierarchie. Dzieci chowane wśród komiksów i gier komputerowych, gdy dorastają, mają zupełnie inne pojęcie o kiczu niż ich rodzice. Powstają nowe kody i sygnały. Całkowicie też zmienił się krajobraz dźwiękowy. Wszechobecna jest elektronika ze swym językiem pisków, dzwonków, dżingli. Komputer zaś może być dziś przydatny na każdym etapie tworzenia dzieła muzycznego, od wstępnych koncepcji po zapis. Wszechobecna jest muzyka lżejsza (dobiegająca zewsząd, od głośników w supermarketach po własne słuchawki na uszach), ale i ona ma swoich klasyków, coraz bardziej docenianych przez świat muzyki poważnej. Wszystko jest więc dziś możliwe; kwestią wrażliwości i gustu danego kompozytora jest, co wybierze na cegiełki swego muzycznego świata. Dlatego równie uprawniona jest postawa twórcza śląskiego kompozytora, 33-letniego Aleksandra Nowaka, który mówi: „Sięgam do różnych stylów, technik i estetyk. W tym sensie piszę muzykę postmodernistyczną”, jak łodzianina Marcina Stańczyka, deklarującego: „Nie lubię powrotów, wszystkich tych »neo«. Szukam swojego, nie żeruję na mistrzach z przeszłości, nie odnoszę się do tego, co było”. Mimo jednak różnic pomiędzy ich językami muzycznymi mają i wspólne cechy: obydwaj opowiadają za pomocą muzyki jakieś mniej lub bardziej abstrakcyjne historie. Można dziś równie dobrze tworzyć w sposób niezwykle wyrafinowany, jak Agata Zubel, i hołdować estetyce kiczu, jak Sławomir Kupczak, który lubi „wykorzystywać elementy odrzucane przez większość tak zwanych ambitnych twórców”. Tu trudniej znaleźć cechy wspólne, może nią być użycie elektroniki w splocie z dźwiękami instrumentów. Sztuka współtworzenia Ciekawym zjawiskiem w tym pokoleniu jest umiejętność współpracy, objawiająca się zwłaszcza w środowisku skupionym wokół wrocławskiego Studia Kompozycji Komputerowej przy Ak