Wystawa: Cyganeria paryska

O tym, że termin cyganeria wziął się od Cyganów, wiadomo od dawna. Już w 1867 r. Wielki Słownik Larousse’a podawał, że „boheme” to „nazwa nadana przez porównanie wędrownego życia Cyganów z egzystencją grupy młodych pisarzy i artystów paryskich, którzy żyją z dnia na dzień”. Etymologia to jedno, a życie to już całkiem inna sprawa. I jedni, i drudzy niespecjalnie martwili się, co przyniesie przyszłość, daleko im było do wartości i materialnego statusu mieszczaństwa, lubili wino i dobrą zabawę, żyli na marginesie społeczeństwa, stanowili źródło licznych mitów i fantazji, inspirowali twórców. Sprawny erudyta zapewne potrafiłby jeszcze znaleźć paralelę między wędrownymi wozami a podłymi mieszkankami na mansardach. Ale na tym podobieństwa się kończą. Kupując jeden bilet możemy zatem obejrzeć w gruncie rzeczy dwie odrębne, wciągające wystawy: jedną poświęconą grupie etnicznej, a drugą – artystom. Podkreśla to nawet układ ekspozycji – na parterze Cyganie, na piętrze – cyganeria. Stereotypy i mity Zacznijmy od Romów. Do opowieści o nich wprowadza na wystawie niemy dokumentalny film, nakręcony na przedmieściach Berlina w 1937 r. Jego autorem był znany twórca Laszlo Moholy-Nagy, a treścią – życie wędrownych Cyganów. Te kadry raczej utrwalały stereotypy (taniec, beztroskie życie), niż próbowały pokazać coś nowego. Czy jednak można się dziwić, skoro niemal od samego początku obraz Cyganów w oczach innych europejskich narodów wypełniały ksenofobiczne mity. Już na wyśmienitym rysunku Leonarda da Vinci z 1493 r. pokazany jest zacny patrycjusz oszukiwany przez czterech Cyganów o wyjątkowo szpetnych fizjonomiach. W kolejnych stuleciach pojawiło się całe mnóstwo prac, które utrwalały ów wizerunek społeczności zajmującej się głównie wróżeniem, oszukiwaniem przy grze w karty czy kradzieżami, jak choćby na przepięknym, wysublimowanym płótnie Georges’a de la Tour z 1630 r. Z czasem jednak niechęć i nieufność słabły, zaczęło im towarzyszyć zaciekawienie. Twórców pociągała głównie egzotyka Cyganów – ich stroje, taniec, muzyka i śpiew, obyczaje, legendy o egipskim pochodzeniu. Wystawa gromadzi mnóstwo świadectw owej fascynacji. Głównie, rzecz jasna, pod postacią dzieł sztuki. Cygańskie kobiety wróżące z ręki zaintrygowały m.in. Françoisa Bouchera i Jean-Antoine’a Watteau, taborowe życie – Franka Halsa, Thomasa Gainsborough, Davida Teniersa, Diaza de la Pena, Gustava Corbeta (sam był też jednym z prekursorów paryskiej bohemy), ale i samego Vincenta van Gogha. Wyzywającą, wyrazistą urodą zachwycali się Jean Corot, Pierre Auguste Renoir i Edouard Manet, a umiejętnością zabawy i tańca – Alessandro Magnasco czy Marie Vigee-Lebrun. Świetne prace powstawały na Węgrzech, w Hiszpanii i w wielu innych krajach. W Paryżu przypomniano także dzieła literackie od Cervantesa i Moliera po Hugo i Baudelaire’a oraz muzyczne – od absolutnie sztandarowych w tej kategorii oper Pucciniego i Bizeta po kompozycje Liszta. Wszędzie mniej więcej z tymi samymi punktami zaczepienia: cygańską odrębnością, niezależnością, tajemniczością, tańcem, kolorytem. Wystawa nie odkrywa niczego nowego w relacjach Cyganie–Europa, ale przez wielość i różnorodność zebranych eksponatów uświadamia, z jak silnym bodźcem kulturowym mieliśmy do czynienia i jak gładko przechodzono od niechęci do akceptacji, od pogardy do podziwu. Opium i melancholia O ile artystyczna dokumentacja historii Cyganów spłynęła do Grand Palais z całej Europy, o tyle dokumentacji cyganerii nie trzeba było daleko szukać, wystarczyło rozejrzeć się po Paryżu. Gdzie bowiem, jak nie w tym mieście, narodziła się i tak pięknie rozwinęła legenda bohemy? Nic dziwnego, że w świat wyklętych artystów ekspozycja wprowadza w prawdziwie imponujący sposób. Na początku mamy obszerną prezentację wizerunku twórczej cyganerii pod hasłem: a oto nasz bohater. Wiele portretów ukazuje charakterystyczne atrybuty przynależności: długie włosy, broda, fajka, podniszczona odzież, wymięty kapelusz, zapadłe policzki, melancholia w spojrzeniu. W szklance absynt, w cybuchu – opium, w głowie – otchłań. Niekiedy w pobliżu muza – lokalna prostytutka lub kochanka chora na suchoty. Stary aforyzm cygański mówi: „Wiem, kiedy się urodziłem, ale nie wiem po co”. Członkowie cyganerii wiedzieli po co; by niezrozumiani i odrzucani przez społeczeństwo cierpieli w przekonaniu o własnym geniuszu. „Człowiek musi upaść nisko, aby się uważać za szczęśliwego” – pisał w jednym z listów Baudelaire. Wystarczy choć okiem rzucić na obrazy Julesa Blina, Alexandra Decampsa czy Nicolasa Tassaerta, by nabrać pewności, że bohemą zazwyczaj targały dwie tylko emocje: zwątpienie i rozpacz. Owego przygnębiającego wizerunku dopełniają równie liczne prace ukazujące – jak to byśmy dziś powiedzieli – warunki mieszkaniowe. Czyli zazwyczaj mansardy, których jedynym wyposażeniem jest piecyk, materac na podłodze, czasem kilka książek, no i oczywiście sztaluga z kilkoma blejtramami. Kolejne sekwencje ekspozycji ów obraz bohemy ciekawie uzupełniają. Najpierw o hołd oddany dwóm wyjątkowym postaciom, będącym dla cyganerii paryskiej końca XIX w. tym, czym dla miar i wag jest wzór metra w Sevres. To oczywiście dwóch genialnych poetów i kochanków: Paul Verlaine oraz Artur Rimbaud. Alkoholik i włóczęga. Wiele tu dokumentów, pamiątek, fotografii i obrazów z dwiema pracami, które na długo zapadają w pamięć: dziełem Jefa Rosmana, przedstawiającym postrzelonego przez Verlaine’a 19-letniego Rimbaud, leczącego rany w łóżku, i rysunkiem Ferdinanda Augusta Cazalsa, ukazującym śpiącego starego już Verlaine’a.     No, a później przychodzi czas na legendę, symbol, punkt orientacyjny dla wszelkich bohem świata: Montmartre. Kuratorzy potraktowali ów temat z taką nabożnością, że w jednej z wystawowych sal zrekonstruowali wnętrze Cafe de Montmartre tak, jak utrwalił je na płótnie w 1890 r. Santiago Rusińol i Prats. A wokół zawiesili wiele prac przywołujących atmosferę dzielnicy u schyłku XIX w. Są tam dzieła, bez których trudno byłoby wyobrazić sobie tę wystawę, jak litografie i olej