„Sztuczna inteligencja” w kinach

Filmów z robotami, które gościły ostatnio na naszych ekranach, jest niemało: „Ona”, „Robot i Frank”, „Interstellar”, „Pacific Rim”. Biorąc pod uwagę konkurencję, „Transcendencja” Wally’ego Pfistera raczej nie przejdzie do historii kinematografii, ale pewną szczególną scenę warto z niej zapamiętać. Główna bohaterka, w którą wciela się Rebecca Hall, żegna się w niej z mężem, granym przez Johnny’ego Deppa. „Nie wiem, czy mnie słyszysz” – szepcze. Głos jej się łamie, a łzy napływają do oczu, gdy wpatruje się tępo w jeden z dziesiątków otaczających ją ekranów komputera. Klimatem całość przypomina odcinek telenoweli, w którym ukochany małżonek ma lada moment zostać odłączony od maszyn. Sęk w tym, że żaden z monitorów nie jest tu połączony z podtrzymującym życie respiratorem. Zmarłego męża w ogóle w pomieszczeniu fizycznie nie ma, bo przed śmiercią ciała jego świadomość w pionierskiej, ryzykownej operacji została przetransferowana na twardy dysk komputera. Owa nęcąca wizja wyzwolenia naszej świadomości z okowów śmiertelnego ciała to dziś bardzo popularny i niezwykle ciekawy wątek w literaturze i filmach s.f. Dzięki identycznej operacji przed katastrofą ratuje się bohater najnowszego, wydanego wyłącznie jako e-book, opowiadania Jacka Dukaja „Starość aksolotla” (od 10 marca). I podobny scenariusz dla ludzkości zarysowuje we wchodzącym na ekrany 13 marca filmie „Chappie” Neill Blomkamp, reżyser z Johannesburga, który dekadę temu krótkimi metrażami (m.in. świetnym „Tempbotem” z pierwowzorem Chappiego w roli głównej) zachwycił Petera Jacksona. A niedługo potem wyprodukowanym pod jego skrzydłami „Dystryktem 9” – miliony kinomanów na świecie. Miał wtedy 30 lat. Mroczna inteligencja Cudowne dziecko s.f. – jak ochrzczono Blomkampa – w „Chappim” wykreowało cudowne dziecko robota. Grany przez Deva Patela („Slumdog. Milioner z ulicy”) młody naukowiec Deon udoskonala tu policyjny model androida, wgrywając w niego zamiast oprogramowania do walki z przestępcami ludzką świadomość. Gdy tytułowy Chappie zostaje uruchomiony, jest niczym niemowlak. Uczy się mówić, ruszać, odróżniać dobro od zła. Będzie przeciągany na stronę zła, zgodnie z tradycją takich opowieści. Od kiedy tylko sztuczna inteligencja wkroczyła na duże ekrany, stale upatrywano w niej potencjalnego zagrożenia. Lęk przed robotami nie dziwił w latach 50. czy 60., kiedy wydawały się czymś tak kosmicznie odległym, nieznanym i obcym, że zazwyczaj przybywały właśnie z kosmosu („Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia”, „Przybysz z kosmosu”). Ani w latach 70. i 80., gdy z kolei pokazywane były albo jako element odległej przyszłości („THX 1138” George’a Lucasa), albo coś, co z niej do nas przychodzi („Terminator”). W atmosferze strachu przed robotami, która panowała w latach 80., powstały zresztą urocze kurioza. Jak choćby wyprodukowane przez Rogera Cormana „Chopping Mall” (w dosłownym tłumaczeniu na polski: „Siekające centrum handlowe”). Ochroniarze roboty zamieniają się tam w mordercze maszyny, gdy w sterujący nimi komputer uderza piorun. Zazwyczaj okoliczności sprzeniewierzania się robotów ludziom nie są jednak w kinie ani tak tragiczne, ani przypadkowe. Za buntem inteligentnych maszyn na ekranie stoi często czarny charakter, jak w „Alphaville” Jeana-Luca Godarda, albo same roboty, które – stworzone przez ludzi – muszą przecież nosić w sobie pierwiastek zła. Miał go HAL 9000 z „Odysei kosmicznej” Kubricka i jego brat bliźniak Gerty ze świetnego „Moon” Duncana Jonesa. W „Łowcy androidów” replikanci atakują ludzi także z własnej „wolnej” woli. Ich najnowsza generacja Nexus 6, wyposażona we wspomnienia i emocje, jest bowiem tak bliska ludziom, że ma nawet instynkt przetrwania. Który to, swoją drogą, jest też motorem napędowym powielania w filmach wszelkiej maści klisz o A.I. (ang. artificial intelligence – sztuczna inteligencja). W hollywoodzkim kinie mainstreamowym, pod którego sztandarami zazwyczaj powstają filmy o sztucznej inteligencji, a zwłaszcza o robotach, wzór scenariusza jest banalnie prosty: bohater musi ocalić świat przed katastrofą. W roli bohatera masowa publiczność zawsze chętniej zobaczy człowieka niż maszynę. W tym układzie robot czy szerzej rozumiana sztuczna inteligencja musi więc utożsamiać katastrofę. Dzieje się tak i w „Transcendencji”, i w „Ja, robot” z Willem Smithem. W mniejszym wymiarze – bo tu katastrofa dotyka Johannesburga – także w „Chappiem”. Paradoks Turinga Gdy kino opowiadało o inteligentnych robotach jako bohaterach przyszłości albo obcych z kosmosu, ich obecność w naszym codziennym życiu była znikoma. Dziś sprawy wyglądają nieco inaczej. Nic dziwnego, że seans „Transcendencji”, która sugeruje całkowite odwrócenie się od „groźnej” technologii, skłonił samego Stephena Hawkinga do zabrania głosu. W artykule dla „The Independent” zaapelował: „»Transcendencja« czujnie przygląda się możliwym skutkom stworzenia sztucznej inteligencji. Ale czy podchodzimy dziś do tego tematu wystarczająco poważnie?”. I pisał dalej: „Badania nad A.I. postępują dziś niezwykle szybko. Najlepszym przykładem są inteligentne samochody, komputer wygrywający w Va banque, osobiści asystenci Siri i Google Now. A te wynalazki – zapewnia Hawking – i tak zbledną w obliczu tego, co przyniosą najbliższe dekady”. No właśnie. Nie sposób dziś nie odnieść wrażenia, że najciekawszy film science fiction o sztucznej inteligencji to ten, który rozgrywa się każdego dnia wokół nas, a nie na ekranach kin, gdzie opowiada się o robotach raczej poczciwe bajki.   Jak choćby tę, że A.I. rozwinie się na nasze podobieństwo. Po ponad pół wieku od opracowania przez Alana Turinga tzw. Testu Turinga, który miał służyć sprawdzeniu, czy maszyna wystarczająco dobrze udaje człowieka, i po ponad 30 latach po tym, jak wzorowany na nim sprawdzian przeprowadzał na replikantach w „Łowcy androidów” Harrison Ford, podobny test serwuje maszynom ich stwórca we wchodzącym na ekrany 20 marca, zbierającym zresztą w anglojęzycznej prasie świetne recenzje, thrillerze Alexa Garlanda „Ex Machina”. Benjamin H. Bratton, profesor sztuk wizualnych na Uniwersytecie Kalifornijskim, świetnie podsumowuje paradoks tej sytuacji: „Istnieje ironiczna relacja między życiorysem Turinga, geja, który za wszelką cenę chciał uchodzić w społeczeństwie za mężczyznę heteroseksualnego, a wymyślonym przez niego testem, który każe maszynie uchodzić za człowieka. Samoloty nie latają jak ptaki. A już z pewnością nikomu nie przyszłoby dziś do głowy, żeby próbować nabrać ptaki, że samoloty są jednymi z nich, żeby ostatecznie sprawdzić, czy maszyny faktycznie potrafią latać. Czemu więc, żeby przekonać się o inteligencji robotów, wciąż odwołujemy się do naszej własnej?”. Dalej w swoim artykule Bratton wyrzuca popkulturze antropocentryczność w fantazjowaniu o sztucznej inteligencji. I ma rację. Wymyślone przez ojca współczesnej narracji o robotach Isaaca Asimova i przedstawione w jego opowiadaniu „Zabawa w berka” antropocetryczne prawa robotów mają już ponad 70 lat, a w kinie są wciąż głównym źródłem inspiracji. Przypomnijmy je: robot nie może skrzywdzić człowieka ani przez zaniechanie działania dopuścić, aby człowiek doznał krzywdy; robot musi być posłuszny rozkazom człowieka, chyba że stoją w sprzeczności z Pierwszym Prawem; robot musi chronić