Kontrowersyjni nobliści i wieczni kandydaci

Nagroda Dylana podzieliła ludzi jeszcze bardziej niż PiS. Jest to podział jeszcze wyraźniejszy. Cieszą się normalni, wściekłe są żałosne buce. Jestem zachwycony” – napisał Marcin Świetlicki. Nagroda Nobla dla Dylana podzieliła zresztą cały świat. „Dlaczego Bob Dylan nie zasługuje na Nobla” – zastanawiał się „New York Times”. „Homer i Safona byliby zadowoleni” – kontrował „New Yorker”. W Polsce pojawiły się głosy, że Nagroda Nobla się zdewaluowała, że to żart i hucpa. A sam Dylan nie zareagował w żaden sposób. Akademia Szwedzka zaprzestała w końcu prób skontaktowania się z piosenkarzem – taka wiadomość obiegła świat kilka dni temu. Nagrody są głupie Dwa razy w historii tej nagrody pisarze odmówili jej przyjęcia. W 1958 r. Akademia wybrała Borysa Pasternaka, który najpierw się zgodził, a potem pod wypływem nacisków władzy – uznającej „Doktora Żywago” za utwór antyradziecki – odmówił jej przyjęcia. W 1964 r. nie przyjął Nobla Jean-Paul Sartre, który uznał, że żaden twórca nie powinien zamienić się w instytucję za życia i konsekwentnie odmawiał wszystkich nagród (oprócz Nobla nie przyjął też Legii Honorowej i profesury w Collège de France). Nagrody, jak twierdził, ograniczałyby jego wolność. Niewiele brakowało, a odmówiłby przyjęcia Nobla również Aleksander Sołżenicyn w 1970 r. Sołżenicyn przez długi czas nie mógł podjąć decyzji, obawiając się zakazu powrotu do ojczyzny. Ostatecznie nagrodę odebrał 10 grudnia 1974 r., już po tym, gdy wyemigrował ze Związku Radzieckiego. Ostra krytyka towarzyszyła nagrodzie od początku, od 1901 r. Od pierwszego literackiego Nobla, który trafił do rąk poety Sully Prudhomme’a zamiast do Lwa Tołstoja lub co najmniej Emila Zoli. Awantury i oskarżenia o koniunkturalizm i upolitycznienie towarzyszyły jej przez całe stulecie – nie tylko kiedy otrzymał ją Winston Churchill (obawiano się podobno, że nie przyjmie pokojowego Nobla). Harold Pinter sam przyznawał, że na wybór jego osoby miała wpływ krytyka George’a Busha. „Potrzebujemy nagród po to, żeby móc narzekać, jak bardzo są głupie” – pisał jakiś czas temu „New Yorker”. Zaszczyt dostać Nobla, ale nie dostać go – może nawet lepiej. Grono nigdy nienagrodzonych przedstawia się bowiem bardzo szacownie: Franz Kafka, James Joyce, Marcel Proust, Rainer Maria Rilke, Jorge Luis Borges czy Vladimir Nabokov. „Czy można traktować poważnie tę nagrodę, skoro nie dostał jej Kafka?” – pytał jeden z polskich pisarzy, komentując giełdę nazwisk wymienianych przed tegorocznym werdyktem. Za to przeglądając listy nagrodzonych, natkniemy się na całe rzesze wciąż nieznanych lub kompletnie zapomnianych nazwisk. Na ile zresztą kolejne werdykty pasują do założenia Alfreda Nobla, wynalazcy dynamitu? Według jego wytycznych nagroda ma być przyznawana za najwybitniejsze dzieła „o charakterze idealistycznym” dla twórców, którzy przynieśli ludzkości „największy pożytek”. Swoją drogą Dylan do tego opisu bardzo pasuje. Lista gaf Zdarzyło się, że gremium przyznające Noble dawało nagrody swoim członkom. Raz uhonorowano szwedzkiego poetę Erika Axela Karlfeldta, który był przez wiele lat członkiem Komitetu Noblowskiego oraz sekretarzem Akademii. On sam odmówił przyjęcia nagrody w 1918 r., więc dostał ją po śmierci. Od 1974 r. statut zabrania pośmiertnych wyróżnień, o ile oczywiście śmierć nie nastąpiła po ogłoszeniu nominacji. Skrupułów takich jak Karlfeldt nie mieli dwaj inni Szwedzi, nieznani szerzej poza krajem, również członkowie Akademii: Eyvind Johnson i Harry Martinson, którzy 43 lata później nagrodę od swoich kolegów przyjęli. To był wielki skandal, zwłaszcza że w tym samym roku nominowany był Graham Green, Nabokov i Saul Bellow. Zwyczajem się stało, że po kontrowersyjnych werdyktach ktoś z jurorów rezygnuje na znak protestu. W 1989 r. dwu jurorów ustąpiło nie z powodu werdyktu, tylko braku natychmiastowego poparcia dla Salmana Rushdiego w związku z fatwą. Pamiętna była afera po Nagrodzie Nobla w 2004 r. „Nobel literacki dla Elfriede Jelinek na pewien czas zrujnował wartość tego wyróżnienia. Jelinek na nagrodę nie zasłużyła” – napisał w opiniotwórczym dzienniku „Svenska Dagbladet” Knut Ahnlund, wieloletni członek Akademii. Zarzucał kolegom, że przyznali nagrodę autorce, której „pasożytniczych i pornograficznych” książek w ogóle nie przeczytali. Sekretarz nagrody odpowiedział, że Ahnlund próbuje zwrócić na siebie uwagę, bo od 1996 r. i tak nie bierze udziału w pracach Akademii po dawnej sprzeczce z sekretarzem. W ten sposób już trzy krzesła w Komitecie pozostają puste – a to dlatego, że członkostwo pozostaje dożywotnie. Akademia ma niemal taką samą strukturę jak w XVIII w., kiedy została powołana przez króla Gustava III w trosce o czystość języka. Zasiada w niej 18 osób. Większość z nich to ludzie pióra, językoznawcy i literaturoznawcy. Członkowie Akademii spotykają się 30–35 razy w roku. Za każde spotkanie otrzymują symboliczne wynagrodzenie w postaci tzw. srebrnych żetonów. Każdy z nich ma wartość 100 koron (50 zł). Nad wyborem laureata pracuje Komitet Noblowski, składający się z czterech lub pięciu osób, wybrany spośród członków Akademii na trzy lata. Czego nie widać Najbardziej tajemniczym ogniwem są nominacje, które mogą zostać ujawnione dopiero po 50 latach. I na żadnym etapie nie ogłasza się oficjalnej listy startujących w zawodach pisarzy. Zgłoszenia przyjmowane są do końca stycznia. A zgłaszają kandydatów byli laureaci, akademicy z innych państw, przewodniczący związków pisarzy i PEN Clubów, profesorowie uniwersyteccy oraz członkowie Akademii (zostali dołączeni do tego grona po skandalu z Lwem Tołstojem, który nie dostał Nobla dlatego, że nikt go nie zgłosił). Po pierwszej selekcji Komitetu zostaje 150–200 nazwisk, w marcu już tylko 10–20, a przed wakacjami maksymalnie osiem. Laureat jest wybierany we wrześniu. Ostateczne głosowanie odbywa się w taki sposób, że akademicy składają karteczki z wyborem pomiędzy dwoma nazwiskami na srebrnej tacy sekretarza. „Przy ostatecznym werdykcie nie liczą się ani uprawnienia kandydata, ani nawet boska sprawiedliwość, tylko nieobliczalna wola Szwedzkiej Akademii” – pisał Gabriel García Márquez, skądinąd noblista. Pomimo tylu zasłon i niedopowiedzeń wiadomo mniej więcej, jakie nazwiska są zgłaszane. Dylan pojawił się na liście pod koniec lat 90., aż do teraz jego kandydatura była traktowana trochę jak żart. Może był czarnym koniem, który pojawił się przeciwko innemu mocnemu kandydatowi lub kandydatce? Dowiemy się – jeśli w ogóle – dopiero za 50 lat. Wiadomo, że pierwszym stopniem do kandydatury jest przekład na szwedzki (nic dziwnego, że autorzy starają się go uzyskać w pierwszej kolejności). Nieustająco trwa lobbing (jawny i tajny) na rzecz rozmaitych kandydatów. Niedawno okazało się, że jeden z członków Akademii głośno lobbował za przyznaniem nagrody Mo Yanowi, a zależało mu szczególnie dlatego, że był jego tłumaczem na szwedzki. Kilku poważnych polskich kandydatów nie przeszło mimo lobbingu. Kandydatura Marii Dąbrowskiej pojawiła się i tuż przed wojną, i kilkakrotnie po wojnie. Nie mógł jej tego darować Iwaszkiewicz, który, patrząc na nią, przypominał sobie, że sam nie miał szans. Kandydatura Różewicza pojawiała się w latach 60. i 70. Jak pisał Jan Stolarczyk: „Sekretarz Akademii miał zamiar spotkać się z kandydatem, ale do spotkania ostatecznie nie doszło: Różewicz nie zamierzał jechać do Krakowa. W tej informacji kryła się jakaś prawda, skoro w maju 1969 r. poeta pisał do Kornela Filipowicza: »Drogi Kor