Sztuka bardziej ekologiczna na brazylijskim biennale

Niepewność to dobre paliwo napędzające wyobraźnię twórców. Tym razem jej działanie postanowili sprawdzić kuratorzy słynnego, organizowanego już po raz 32., biennale sztuk w São Paulo, biorąc sobie „Niepewność” za hasło. Tegoroczna edycja wielkiej brazylijskiej wystawy ma pięciu kuratorów, z Niemiec, Danii, Brazylii, Meksyku i RPA, co – przynajmniej w teorii – gwarantowało, że nie stanie się manifestacją niepokojów kultury Zachodu. Tylko 27 spośród 81 biorących udział w wystawie artystów urodziło się i mieszka w Europie lub USA. Przyjezdnych ze Starego Kontynentu najbardziej uderzy więc niemal całkowity brak bliskich nam wielkich narracji wiążących się z niepewnością, by wymienić choćby kwestie uchodźców, kryzys klasycznej demokracji, zagrożenie terrorystyczne, politykę imperialną wielkich mocarstw czy pękające fundamenty międzynarodowych sojuszy i współpracy. Otwarcie biennale zbiegło się z aktem, o którym głośno było w świecie: impeachmentem prezydent Brazylii Dilmy Rousseff. I choć artyści biorący udział w imprezie (a sporą grupę stanowili Brazylijczycy) nie omieszkali zademonstrować przy tej okazji własnych poglądów politycznych, to w samej ekspozycji trudno doszukać się prac bezpośrednio odnoszących się do władzy, zarówno politycznej, jak i duchowej czy ekonomicznej. Zatopione w bursztynie  Pytanie, które najgłośniej wybrzmiewało na biennale, dotyczyło natury, przyrody, przyszłości planety jako ekosystemu. Za symbol tego zatroskania wypada uznać ogromne infografiki Dunki Rikke Luther, która postarała się rozrysować wszelkie relacje między cywilizacją a naturą, konsekwencje zagrożeń i katastrof ekologicznych. Jej prace przypominają trochę dydaktyczne plansze dla młodszych dzieci, ale to zamierzony zabieg. Wiele prób artystycznego zmierzenia się z konfrontacją natura–kultura nie wykracza poza naiwne i znane chwyty emocjonalne. Brazylijka Lais Myrrha postawiła obok siebie, pośrodku ekspozycyjnego pawilonu, wysokie na dwa piętra wieże. Jedną ułożoną z materiałów budowlanych typowych dla społeczności pierwotnych (glina, słoma, kamienie), drugą – dla rozwiniętej cywilizacji (beton, cegły, stal, szkło). Jej rodak José Bento wyprodukował 26 pudełek zapałek z 26 gatunków drewna pozyskanego z lokalnych lasów. Zaś Portugalka Carla Filipe stworzyła ogród z roślin umieszczonych w zużytych oponach. W innych pracach nie brakuje kopców ziemi, kostek torfu, stert kamieni, minerałów, a wszystko to ma dość prosty, a nawet natrętny dydaktyczny wydźwięk: chrońmy przyrodę. Silniej oddziałują prace niejednoznaczne. Warto wspomnieć o dwóch, które wyraźnie poruszały zwiedzających. Pierwsza to złożona z dwóch części instalacja Francuza Pierre’a Huyghe. Na ogromnym ekranie artysta pokazuje w zbliżeniu zatopione w bursztynie owady sprzed milionów lat. Gwałtowne najazdy kamery i niepokojąca muzyka sprawiają, że wideo ogląda się z zapartym tchem, jak rasowy thriller. Zaś w sali obok twórca umieścił chmarę żywych owadów złapanych w parku otaczającym wystawowy pawilon. Można tam wejść, dać się przez nie otoczyć. Dwa światy, jednocześnie sobie bliskie i bardzo odległe. Z kolei Frans Krajcberg ustawił w pawilonie niemal cały las stworzony z obumarłych i delikatnie przetworzonych artystycznie drzew, korzeni, pni. Natura przenika się w nich z kulturą, żywioł z kontemplacją, prawa przyrody z prawami ludzkimi. Co ciekawe, oba te światy zdają się dopełniać, a nawet pozostawać w harmonii. Reprezentujący Brazylię artysta to zresztą ciekawa i barwna postać. Urodził się w… Kozienicach. Przed drugą wojną światową studiował architekturę w Leningradzie. Walczył w armii Andersa i w I Armii Wojska Polskiego. Po wojnie przemieszczał się z kraju do kraju, by ostatecznie osiąść w Brazylii. Radykalny ekolog, przemieszkiwał w jaskiniach i w puszczy. Zbudował sobie dom na drzewie, 7 metrów nad ziemią. Uczestniczył w I Biennale w São Paulo w 1951 r. Dziś ma 95 lat i jest tu bardzo znany, nagradzany, doceniany. Ciekawie wypadają też prace, których autorzy dokumentują rzeczywistość, ocierając się o etnografię, naukę, ruchy ekologiczne, a naturę widzą w szerszym kontekście – zamieszkujących ją ludzi. Wielkie wrażenie robią projekcje – na trzech centralnie ustawionych kinowych ekranach – filmów grupy Video Nas Aldeias rejestrującej życie codzienne i rytuały różnych odległych od cywilizacji brazylijskich plemion. Carolina Cayedo w wielowątkowej instalacji (rysunki, teksty, zdjęcia satelitarne, wideo) pokazuje, jak na los społeczności lokalnych wpływa prywatyzacja wody (np. poprzez stawianie tam), zaś Ursula Biemann i Paulo Tavares przypominają historię blisko 20-letniej batalii (zwycięskiej) ludu Sorayaku z ekwadorskiej Amazonii o 200 tys. hektarów puszczy przekazanej do eksploatacji wielkim międzynarodowym koncernom górniczym. O ile stan niepokoju artyści wyrażają może naiwnie, ale trafnie, to gorzej jest z szukaniem remedium. Spokój mamy oto odnaleźć w różnych formach duchowości, rytmie natury, metafizyce. Ruth Ewan symbolicznie odrzuca nasz sposób mierzenia czasu, powracając do kalendarza republikańskiego zaproponowanego w czasie rewolucji francuskiej. I podporządkowuje mu aż 360 (12 miesięcy po 30 dni) ułożonych w okręgu obiektów, przypominających o naturalnym rytmie pór roku. Kathy Barry pokazuje obrazy, które w założeniu nawiązują do mistyki żydowskiej i mają stanowić odzwierciedlenie przepływającej przez świat energii. Odmienne światy  Gilvan Samico w obszernej serii rysunków odtwarza symbolikę kosmologicznych teorii z różnych stron świata, zaś Eduardo Navarro zbudował wielką tubę, której jeden, węższy koniec umieścił w galerii, a drugi – w liściach rosnącej nieopodal palmy i proponuje zwiedzającym wsłuchiwanie się w jej głos. Z kolei Jonathas de Andrade przygląda się tradycyjnym metodom połowów w regionie Alagoas (Brazylia), powtarzając rytuały rybaków polegające na głaskaniu i przytulaniu złapanej ryby, aż do momentu jej śnięcia. A wszystkiemu temu patronuje klasyczna już praca z 1972 r. Argentyńczyka Victora Grippo, który w ziemniakach poumieszczał elektrody, a widz na miernikach może obserwować powstającą w warzywach energię. W sumie wygląda to wszystko na jakąś nową Erę Wodnika, zbiorowe odrzucenie nauki, racjonalizmu, zdrowego roz