Teologia wyzwolenia Braci Mniejszych

Jeszcze w czasie potopu Noe ratuje gatunki, zabierając do Arki z każdego po parze. Wedle przekazu biblijnego dopiero poprzez przymierze z Noem Bóg czyni z ludzi postrach zwierząt: „Wszelkie zaś zwierzę na ziemi i wszelkie ptactwo podniebne niechaj się was boi i lęka. Wszystko, co się porusza na ziemi i wszystkie ryby morskie zostały oddane wam we władanie. Wszystko, co się porusza i żyje, jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak rośliny zielone, daję wam wszystko. Nie wolno wam tylko jeść mięsa z krwią życia”. Bóg wprawdzie stworzył człowieka „na obraz i podobieństwo swoje”, jednak ludzie nie każde słowo boże potrafili dokładnie odczytać. Toteż od wieków toczą spory zarówno o zasady, jak i detale. Zwierzęta duszy nie mają – wyrokował w XIII w. Tomasz z Akwinu. To, co żyje ot tak sobie, z dnia na dzień, służy bytom bardziej doskonałym. Rośliny są pokarmem zwierząt, a zwierzęta – ludzi. Inaczej to widział Franciszek z Asyżu. Wilka nazwał swym bratem. A gdy nie słuchali go ludzie, to wygłaszał kazania do ptactwa. I – jak chce legenda – jako pierwszy przy wigilijnym żłobku postawił figury kóz, osłów czy owiec. Niemniej to bardziej Tomasz niż Franciszek ukształtował rozumienie miejsca zwierząt w porządku świata. Jeszcze w czasach biblijnych zwierzę było niemal częścią rodziny. W starożytnych reli­giach śródziemnomorskich hekatomba bydła na ołtarzach była częścią liturgii, a kapłan – także rzeźnikiem. Mała pociecha dla zarzynanych. Ale wysoki status w ładzie uniwersum. I choć z czasem zwierzęcych ofiar właściwie zaniechano (ten rytuał pozostał w islamskim święcie Id al-Adha, w obrządku ormiańskim, nepalskim, hinduizmie), to dola zwierząt nie bardzo się poprawiła. Albert Schweitzer, głośny kiedyś protestancki teolog, lekarz i laureat Pokojowej Nagrody Nobla, pisał: „Ludzkość okupuje swój dobrobyt gigantycznym dręczeniem zwierząt i bezwzględnym plądrowaniem planety. Ale teologiczna etyka w tej sprawie milczy...”. Spojrzeć im w oczy Weterynarz w rzeźni nie ma wątpliwości, że zwierzęta mają duszę, wystarczy im spojrzeć w oczy, widać w nich strach przed śmiercią, choć psycholog inaczej rozumie duszę niż teolog. W rozumieniu chrześcijańskim dusza jest nieśmiertelna, po śmierci opuszcza ciało i udaje się do Boga. Gdy jednak nadejdzie koniec świata, zmarli zostaną wskrzeszeni, dusza znów się połączy z ciałem i zmartwychwstańcy zostaną osądzeni – albo piekło, albo niebo. Jak jest ze zwierzętami, scholastycy spierają się od wieków, manipulując dowolnie przekładami Biblii. Bo gdyby miały nieśmiertelną duszę, to przecież przynależałby im respekt podobny człowiekowi. Biblijne pojęcie nefesz ma kilka znaczeń: tchawica, oddech, tchnienie i dusza jako narzędzie komunikacji człowieka z Bogiem. Niby nie ma w Biblii dowodów na taką komunikację ze strony zwierząt, zatem – to pogląd ortodoksów – nie mają one nieśmiertelnej duszy. Jednak Biblia jest dobra na każdą okazję – rewizjoniści na jej podstawie wywodzą, że zwierzęta jednak duszę mają. I tak w jednym polskim przekładzie Starego Testamentu nefesz to pierwiastek życia, w drugim tchnienie życia, a w niemieckim raz Lebenshauch, a kiedy indziej jednak Seele, jaką Bóg tchnął także w zwierzęta. Niemczyzna zna zresztą pojęcie Seelentiere – zwierzę może nie uduchowione, ale nie pozbawione duszy. I jeszcze ten cytat ze starotestamentowej Księgi Koheleta: „Los bowiem synów ludzkich jest ten sam, co i los zwierząt; los ich jest jeden, jaka śmierć jednego, taka śmierć drugiego, oddech życia ten sam. W niczym więc człowiek nie przewyższa zwierząt”. Pyszny temat na scholastyczne dysputy przy łuczywie w zimowe wieczory. Tak czy inaczej, w czasach nowożytnych zwierzęta w świecie człowieczym spadły do rangi bezmyślnego, bezdusznego automatu. Widzą, słyszą, ale niczego nie są świadome, a więc także nie cierpią, ale jedynie mechanicznie reagują na bodźce zewnętrzne. Tak w 1641 r. uważał Kartezjusz. Wprawdzie kawalerzyści nadal kochali swoje rumaki, chłopi chabety, ziemiańskie córki kucyki, jednak wraz z powstaniem przemysłu mięsnego pod koniec XIX w. miliardy zwierząt rzeźnych przemieniły się już tylko w prefabrykat. Trzymane przez całe życie w bezruchu, tuczone sztucznymi odżywkami, gdy coś pójdzie nie tak – jak w czasie epidemii BSE w 2001 r. – są masowo niszczone niczym wybrakowany surowiec. Równocześnie globalne kłusownictwo likwiduje całe gatunki – dziś tygrysa syberyjskiego i goryla, jutro słonia. Wycinanie dżungli tropikalnej, eksplozja demograficzna i powszechna urbanizacja przerywają naturalną symbiozę człowieka z przyrodą, a kontakt ze zwierzęciem degradują do cyrkowej rozrywki, wypełniania emocjonalnych deficytów ludzi samotnych czy pobudzania dziecięcych wzruszeń. Reakcją na te spustoszenia jest – jak chcą niektórzy – kopernikański zwrot w myśleniu o miejscu człowieka w  środowisku naturalnym. Na wokandzie staje kwestia praw zwierząt, a z ambony można usłyszeć o teologii zwierząt. Nie jest prawdą, że człowiek jest ukoronowaniem stworzenia, twierdzi ks. dr Rainer Hagencord. Ten teolog i  biolog z westfalskiego Münster stworzył w 2009 r. jednoosobowy instytut teologii zwierząt. Miejscowy biskup urlopował go z obowiązków parafialnych i sfinansował pół etatu. Hagencord wykłada w prowadzonej przez kapucynów wyższej szkole filozoficzno-teologicznej. Pisze książki, jeździ z odczytami i organizuje seminaria. I prowokuje. Porusza się po śliskim terenie. Na podchwytliwe pytanie, czy zwierzęta po śmierci idą do nieba, odpowiada: a gdzieżby indziej! Czy duszę może mieć tylko świnka morska zakopana w ogródku w pudełku po cygarach czy może też jej pchła? – Bóg tchnął tajemnicę życia w każde stworzenie… To dlaczego tak urządził ten świat, że jedne istoty żywe zjadają drugie? – W raju odżywiano się wyłącznie owocami... Precz z władzą absolutną Hagencord przyznaje, że nie jest całkowitym wegetarianinem, bo czasem też kupuje mięso u znajomego biorzeźnika. Niemniej popiera inicjatywę, by ograniczać spożycie mięsa i w kantynach wprowadzić veggie day, dzień bezmięsny. Taki świecki post. Kościół księdza popiera. Ale niezupełnie. Gdy w broszurze dla bierzmowanych opatrzył krzyżem nekrolog dla zaszlachtowanych zwierząt, wywołał oburzenie nie tylko hodowców. Kuria oświadczyła, że jego prace naukowe „nie wyrażają poglądów biskupa”, a nadużycie znaku krzyża jest niedopuszczalne. Hagencord bronił się argumentem, że „nasza kultura mieni się chrześcijańską, ale kurczaki, świnie czy krowy traktuje jako surowiec przemysłu mięsnego, jajczarskiego czy mlecznego”. Biskup wprawdzie zganił zasadę coraz tańszej produkcji kosztem przyrody, zwierząt i chłopskich rodzin, ale pochwalił postęp techniczny w hodowli, pozwalający na bliższą więź człowieka ze zwierzęciem. Nowa teologia dociera do nas z opóźnieniem – zresztą nie przez Westfalię, lecz przez Oksford, gdzie naucza Andrew Linzey, który na fali BSE otrzymał od arcybiskupa Canterbury najwyższy dla teologa anglikańskiego tytuł: Doctor of Divinity. W latach 80. był wojującym ekologiem, teraz pisze książki, wśród nich klasyczną już „Teologię zwierząt”. Jej polski przekład w 2010 r. ks. prof. Waldemar Chrostowski powitał w „Przeglądzie Teologicznym” jako „prawdziwe wydarzenie w polskiej teologii. Byłoby bardzo źle, gdyby przeszła bez echa albo została skwitowana bezdusznymi notami”. Linzey i Hagencord odrzucają fatalną tezę, że celem wszelkiego stworzenia jest dobro człowieka. Odwołują się także do wypowiedzi Jana Pawła II, że „panowanie, przekazane przez Stwórcę człowiekowi, nie oznacza władzy absolutnej”. Nie są to czcze słowa. Teologia zwierząt bardzo surowo patrzy na polowanie jako zabijanie dla przyjemności, na doświadczenia medyczne na zwierzętach, na inżynierię genetyczną, na używanie zwierząt do ciężkiej, otępiającej pracy czy dla rozrywki. Ma ona swych fundamentalistów, którzy upierają się, że Jezus był wegetarianinem, i choć przyznają, że rozmnożył ryby, zastrzegają, że tylko martwe, już przyrządzone do spożycia. Ta teologia ma także swoich realistów i relatywistów, do których należy Rainer Hagencord. Nie wyklucza, że Jezus jadł także rytualną jagnięcinę. I przyznaje, że doświadczenia medyczne na zwierzętach są konieczne. Nie brakuje w teologii zwierząt scholastycznego rozszczepiania włosa na czworo. Na pytanie, czy wąż kusiciel połączył zwierzęta z ludźmi w jedną wspólnotę grzechu, Hagencord odpowiada, że zwierzęta nie zostały wygnane z Edenu, którego zresztą nie należy rozumieć jako konkretnego miejsca w przestrzeni, ale jako stan duchowej niewinności. „Kto wnikliwie przygląda się zwierzętom, ten widzi, że one nie znają udręki poszukiwania własnej tożsamości i obaw związanych ze swą doczesnością”. Zdaniem księdza doktora z Münster teologia zwierząt nie jest sprzeczna ani z teorią ewolucji, ani z etologią – nauką o zachowaniach zwierząt. I na zwierzętach się nie kończy: „Jeśli przewartościujemy nasze chrześcijańskie korzenie, to wypracujemy nową postawę pokory wobec wszelkiego życia: także wobec roślin. Oczywiście zawsze istnieje niebezpieczeństwo popadnięcia w ezoterykę i przypisywania roślinom duszy. Mnie jednak chodzi o teologiczne i przyrodnicze uzasadnienie innej postawy człowieka wobec natury… Gdy nauczymy się cenić świat zwierząt, to dojdziemy do kwestii seksualności. Musimy zmienić nasz stosunek do własnego ciała, do naszej animal