Fala nienawiści wobec mniejszości: od słów do czynów

Najpierw w Warszawie spalono plakat wiszący na drzwiach prowadzących do Lambdy, organizacji działającej na rzecz mniejszości seksualnych. Wyryto krzyż celtycki, namazano: „white power” i „zakaz pedałowania”. Kilka tygodni później, w nocy z 1 na 2 marca, ktoś rzucił cegłą i wybił szybę od strony ulicy. Jeszcze dzień później do warszawskiej siedziby Kampanii Przeciw Homofobii usiłowało się wedrzeć trzech agresywnych mężczyzn. Walili i kopali w drzwi, uciekli, nim przyjechała policja. Nie ma tygodnia, by nie docierały sygnały o agresywnych działaniach wymierzonych w organizacje powołane do chronienia mniejszości i wspierania społeczeństwa otwartego. Poza Lambdą i KPH, czyli największymi organizacjami, były już także Fundacja Klamra, inicjatywa HejtStop oraz Amnesty International. Nikt w tłumie nie reagował, nawet pilnująca demonstracji policja, kiedy Piotr Rybak, wspierający Pawła Kukiza w kampanii prezydenckiej, podczas antyimigranckiej demonstracji we Wrocławiu polewał łatwopalną substancją i podpalał kukłę z pejsami, w jarmułce i z unijną flagą. Dopiero wrocławska prokuratura wszczęła śledztwo z urzędu, podkreślając „szczególną wagę całego zdarzenia”, i pod koniec lutego postawiła Piotrowi R. zarzut nawoływania do nienawiści. Tymczasem Centrum im. Wiesenthala, międzynarodowa organizacja zajmująca się m.in. pamięcią o Holocauście, umieściła spalenie kukły na wrocławskim rynku na liście 10 najbardziej antysemickich wydarzeń 2015 r. – tuż obok gróźb ze strony tzw. Państwa Islamskiego i zamachu terrorystycznego w amerykańskim San Bernardino. W przestrzeni publicznej takie słowa jednych szokują, a innych szokuje, że za słowa można karać. „Brudasy pier... jeszcze pomocą gardzą, do gazu z nimi” – tak na Facebooku skomentowała film o uchodźcach 29-letnia Olga K. W połowie lutego lubelski sąd wymierzył jej karę dwóch miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata i 800 zł grzywny. Skazana twierdziła, że nie miała pojęcia, że przez zwykły komentarz znajdzie się na ławie oskarżonych. Pod osąd Mowa nienawiści podlega w Polsce ściganiu i penalizacji – przynajmniej tak było do tej pory. Choć formalnie polskie prawo nie zna pojęcia „mowy nienawiści”, specjalnie wyszkoleni prokuratorzy zajmują się nią w trzech spośród dziewięciu warszawskich prokuratur. Opierają się na art. 256 par. 1 Kodeksu karnego: „Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2” oraz art. 257: „Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. W ubiegłym roku prokuratorzy z Warszawy prowadzili ponad 700 spraw zahaczonych o każdy z tych dwóch artykułów. Także z raportu prokuratora generalnego, dotyczącego ścigania przestępstw z pobudek rasistowskich lub ksenofobicznych, wynika, że prokuratorzy coraz częściej i chętniej się tym zajmują. Słowami i przemocą fizyczną, która na nich wyrasta. W 2006 r. w całej Polsce wszczęto tylko 48 takich postępowań. Lawina ruszyła w 2010 r.: od tej pory liczba nowych postępowań to już były wielkości trzycyfrowe. 2014 r. przyniósł 1062 sprawy. Trend widać jeszcze wyraźniej w poszczególnych prokuraturach. Np. na warszawskim Żoliborzu w 2013 r. prowadzono tylko jedną taką sprawę, w 2015 r. już 33. Na Ochocie podobnie – dwa lata temu jedną, ostatnio ponad 40. Najwięcej pracy mieli jednak śledczy ze Śródmieścia: w ostatnich dwóch latach prowadzili ponad 300 takich spraw rocznie. Coraz więcej przypadków oskarżeń o używanie mowy nienawiści trafia do prokuratur apelacyjnych – także dlatego, że prokuratorzy mniej chętnie godzą się na umorzenia. W 2014 r. takich spraw prowadzono tam ponad 1,3 tys. Sporo, ale co ważniejsze – więcej niż tysiąc z nich jest nowych. Kolejne 1,1 tys. zakończono, z czego w 154 przypadkach skierowano akty oskarżenia przeciw 228 osobom. W co czwartym przypadku prokurator odmówił wszczęcia postępowania, a blisko 600 umorzył, najczęściej z powodu niewykrycia sprawcy (422) lub braku znamion przestępstwa (140 spraw). Znikomą społeczną szkodliwość czynu prokurator dostrzegł tylko w jednym przypadku na ponad 1,3 tys. spraw. – Bo praktycznie nie zdarza się, by prokuratura uznawała, że te przestępstwa nie są szkodliwe społecznie – przekonuje prok. Przemysław Nowak, do niedawna rzecznik Warszawskiej Prokuratury Okręgowej. To już nie te czasy, gdy biegli – jak w Warszawie – uznawali, że określenie „żydowskie ścierwo” mową nienawiści nie jest. Tę sprawę umorzono w 2006 r. Z wiatrem Ale to byłby koniec dobrych wiadomości. Bo tam, gdzie sobie radzi prokuratura, nie radzą sobie inne instytucje państwowe. Weźmy to: napis często umieszczony jest na prywatnym budynku w Krakowie, a właściciel nie widzi w tym nic złego i nie chce usunąć ze ściany przekreślonego meczetu. Stowarzyszenie HejtStop od roku próbuje też ustalić właściciela działki w obozie koncentracyjnym Kraków Płaszów, lecz nie może, turyści nadal więc oglądają gwiazdę Dawida na szubienicy, bo „prywatna działka nie leży w gestii miasta ani żadnych innych władz”. – Problemem są też napisy na budynku objętym ochroną konserwatora zabytków – mówi Joanna Garbarczyk z Fundacji HejtStop. – Bo nawet jeśli dla sprawcy to zwykła kamienica, usunięcie napisu wymaga już urzędniczej zgody, a to trwa miesiącami. Co więcej, w Warszawie często trudno ustalić administratora nieruchomości, a miasto nie chce wydawać publicznych pieniędzy na restaurację prywatnego mienia. W rezultacie ten napis nie należy do nikogo. Można próbować powiadamiać straż miejską, policję, prokuraturę, dzwonić pod 19 115 – ale zwykle bez skutku. Gdy ostatnio przy głównej ulicy Miasteczka Wilanów pojawił się napis „Wypędź Żyda skur…syna”, położona kilkaset metrów obok Straż Miejska nie przyjęła zgłoszenia. Także w wilanowskim Urzędzie Miasta nikt nie potrafił się tym zająć. – Podkreśliłem, że sprawa jest o tyle dodatkowo bulwersująca, że miała miejsce przy ulicy, gdzie w czasie wojny rozstrzelano kilkudziesięciu Żydów – opowiada wilanowski radny Tomasz Kuszłejko. Ale sprawę w swoje ręce wzięli dopiero mieszkańcy i po prostu usunęli napis. Dopiero po fakcie odpowiedziano radnemu, że pracownicy urzędu zostaną wyczuleni na problem, a standard postępowania – wypracowany. Kompleksowych rozwiązań, jak walczyć z nienawiścią, brak. Obecny rzecznik praw obywatelskich podjął skoordynowane działania. W połowie listopada Adam Bodnar i ówczesny prokurator generalny Andrzej Seremet usiedli do okrągłego stołu, do którego zaproszono też przedstawicieli policji, KRRiT, wielu resortów administracji rządowej i mediów, by zebrać dobre praktyki i przyjrzeć się najpoważniejszym barierom. Okrągły stół odbył się parę razy. W lutym okazało się, że rzecznik praw obywatelskich jest na cenzurowanym, obcięto mu budżet i zlikwidowano biuro pełnomocnika ds. równego traktowania, a nowo powołany pełnomocnik rządu ds. społeczeństwa obywatelskiego i równego traktowania odmówił zaangażowania się w tę tematykę. A w marcu 2014 r. prokurator generalny przestał pełnić tę funkcję. Prezydenci Krakowa, Gdańska, Poznania, Wrocławia i Wałbrzycha w styczniu podpisali deklarację przeciwdziałania przejawom nienawiści w przestrzeni publicznej – ale to jedna z nielicznych samorządowych inicjatyw. Na liście złych wiadomości jest jeszcze stan świadomości Polaków. Zatrzymani przez prokuraturę, zwykle – tak jak Olga K. – szczerze się dziwią. – Ludzie wciąż nie zdają sobie sprawy z wagi wypowiadanych czy wypisywanych słów – uważa dr hab. Katarzyna Kłosińska, językoznawczyni z Uniwersytetu Warszawskiego, która jest także biegłą sądową. Tak więc w praktyce mowy nienawiści nie ubywa. Pod prąd W ostatnim czasie zjawisko to rośnie rekordowo. Weźmy uchodźców: Instytut Monitorowania wylicza, że latem, gdy w Europie zaczynała się dyskusja o uchodźcach, w polskim internecie nienawistny był mniej więcej co dziesiąty komentarz. Od lipca do września – już co trzeci. Dziś tych skażonych mową nienawiści jest blisko 90 proc., a ich ciężar gatunkowy rośnie. Źródła tej agresji wydają się oczywiste: podgrzewanie politycznego kotła, walka o „rząd dusz”. Ale są i inne, nie tak