Artykuł w wersji audio
Już nie ma sensu walczyć o wyprowadzenie religii ze szkół. Religia wkrótce wyprowadzi się sama – mówi Łukasz Wójcikowski, dyrektor Technikum Kształcenia Zawodowego w Sochaczewie. Z jego szkoły już się wyprowadziła. Kilkunastu uczniów ze starszych klas, którzy w poprzednich latach złożyli deklaracje uczestnictwa w religii, wycofało je. Katecheta odszedł ze szkoły. Co prawda część uczniów z pierwszej klasy zgłosiła chęć uczestnictwa w religii – bierzmowanie wypada teraz w liceum i potrzebują zaświadczeń.
Sochaczewskie technikum to przypadek specyficzny. Szkoła powstała sześć lat temu, gdy wymarsz młodzieży z katechezy już się rozpoczął. Tłumów na religii nigdy tu nie było. – Kiedyś nie wypadało nie chodzić, ale to się zmieniło. Zniknęła społeczna presja, a przede wszystkim naciski rodziców. Młodzież decyduje sama, a jej zainteresowanie religią jest coraz bardziej nikłe – tłumaczy dyrektor Wójcikowski. – Nie widzą sensu ani potrzeby takich lekcji. I czują, że sytuacja, gdy przez cały cykl kształcenia w technikum mają po dwie godziny katechezy tygodniowo, a np. biologii tylko jedną lekcję w tygodniu przez rok, jest trochę dziwna.
Na to wszystko nałożył się chaos, jaki spowodowała reforma oświaty – kumulacja roczników, tłok, przeładowane plany lekcji, zajęcia o dziwnych godzinach. Gdy WF wypada o 20.00, jak w jednej z poznańskich szkół, religia w środku zajęć budzi coraz większe emocje. Z kolei gdy jest zaplanowana w piątek jako ostatnia i to po okienku, chętni wykruszają się natychmiast.
Dyrektorzy szkół, zrzeszeni w Ogólnopolskim Stowarzyszeniu Kadry Kierowniczej Oświaty, na forum dyskusyjnym przyznają: „Dzieciaki masowo uciekają z katechezy”. Wątek zatytułowano „Nikt nie chce chodzić na religię”. Zastanawiają się, czy skoro nie ma chętnych ani na religię, ani na etykę, to szkoła ma zrezygnować z tych zajęć. I jak postąpić w kwestii zatrudnienia katechety, który ma umowę na czas nieokreślony na niemal cały etat, ale po tym, jak spora część rodziców wycofała deklaracje uczestnictwa, pozostało mu zaledwie sześć godzin zajęć tygodniowo. Z religii wypisują się całe klasy.
Tak było w wołomińskim Zespole Szkół Ekonomicznych, gdzie z katechezy zrezygnowała cała klasa maturalna. Wywołało to nerwową reakcję dyrekcji. Rodzice na zebraniu mieli usłyszeć, że na religię muszą chodzić wszyscy i żadnego wypisywania się nie ma. O sytuacji zaalarmowała posłanka PO Kinga Gajewska, powołując się na relację jednej z oburzonych matek. Rodzice mieli usłyszeć mętne tłumaczenia, że w liście z kuratorium „biskup zabrania zwolnień z religii, braku uczestnictwa, jak również umieszczania tych zajęć na końcu lub na początku planu lekcji”. Diecezja Warszawsko-Praska natychmiast tę informację zdementowała. Okazało się, że chodzi o pismo rozesłane do szkół przez mazowieckie Kuratorium Oświaty, w którym poucza, że brak podstaw prawnych do umieszczania lekcji religii wyłącznie na początku lub na końcu zajęć. Wicestarosta wołomiński Robert Szydlik, który wyjaśniał sprawę, przyznał, że pani dyrektor mogła powiedzieć o dwa słowa za dużo.
Wokół katechezy po stronie kościelnej zrobiło się nerwowo. Arcybiskup przemyski Adam Szal opublikował na stronie archidiecezji list z okazji rozpoczęcia nowego roku szkolnego. Przekonuje w nim, że proces formacji religijnej, mający swoje podstawy w domu, powinien być kontynuowany w szkole, przede wszystkim – ale nie tylko – na lekcjach religii. A nauczyciele powinni w tej kwestii „mówić jednym głosem”. „W czasach, w których w imię źle rozumianej wolności świat odchodzi od obiektywnej i objawionej prawdy, trzeba nam jeszcze bardziej docenić Słowo Boże” – apeluje abp Szal.
„Nasz Dziennik” na początku września opublikował artykuł „Skarb katechezy”, w którym alarmuje: „Wypisywanie uczniów z lekcji religii ma niebezpieczne konsekwencje duchowe i kanoniczne”. Autor i jego rozmówcy nie przebierają w słowach. Rezygnacja z katechezy to demonstracja, że człowiekowi nie zależy na relacji z Bogiem. Rodzice, którzy pozwalają dziecku samodzielnie podjąć taką decyzję, opowiadają się za „ateizmem społecznym”, a gdy wypisują je sami, dają „antyświadectwo” wierze i sieją zgorszenie.
Tylko że to straszenie od pewnego czasu już nie działa. Ani napominanie rodziców, że posyłanie dzieci na etykę zamiast religii to grzech, ani nawet twierdzenie, że rezygnacja z katechezy jest równoznaczna z apostazją – taką instrukcję duszpasterską wydała kilka lat temu kuria kaliska. Potem się z niej wycofała, tłumacząc, że to jednak nadinterpretacja.
Tłok, chaos i przeładowane plany lekcji w szkołach sprawiły, że część placówek starała się o ograniczenie lekcji religii z dwóch do jednej godziny tygodniowo. Potrzeba na to jednak zgody biskupa. A z tą bywa różnie. Abp Grzegorz Ryś w Łodzi czy kard. Kazimierz Nycz w Warszawie dali taką zgodę (choć tylko czasowo i w wyjątkowych, rozpatrywanych indywidualnie przypadkach), ale np. w Gdańsku abp Sławoj Leszek Głódź powiedział stanowcze „nie”.
Pytanie o frekwencję
Nikt dziś nie potrafi precyzyjnie ocenić skali wymarszu z katechezy. Ministerstwo Edukacji nigdy nie było zainteresowane zbieraniem danych o frekwencji na religii. Musi nimi dysponować Kościół (proboszczowie zgłaszają je do kurii), ale ich nie nagłaśnia. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego przyznaje, że jego informacje o frekwencji na katechezie są nieaktualne, bo pochodzą sprzed kilku lat, a i te nie odzwierciedlają rzeczywistości, bo kilka dużych diecezji nie przesłało danych.
Kiedyś bierzmowanie, które wypadało w gimnazjum, nazywano uroczystym sakramentem pożegnania z Kościołem. Wielu uczniów, mając już papierek uprawniający do ślubu kościelnego, rezygnowało z katechezy. Od kilku lat jednak wyraźny spadek frekwencji widać także w podstawówkach. W dużych miastach realną alternatywę dla religii stanowią zajęcia z etyki.
– Jeszcze niedawno jeden etyk uczył we wszystkich klasach. Dwa lata temu musiał zrezygnować z najmłodszych klas. Nie dawał rady, bo chętnych dzieci stale przybywało. Teraz w klasach I–III etyki uczymy my, czyli wychowawczynie – opisuje Beata Musiał, nauczycielka w jednej z żoliborskich podstawówek. – Nie ma też mowy o grupach łączonych z kilku klas. Zrobiłby się za duży tłok. W mojej I klasie na 21 dzieci 10 jest zapisanych na etykę.
W podstawówkach proces wymarszu z katechezy przyspieszył po deformie oświaty, gdy wygaszanie gimnazjów doprowadziło do koszmarnego tłoku w szkołach. Plany lekcji przypominały senny koszmar – zajęcia zaczynające się bladym świtem albo kończące późnym popołudniem. Rodzice powodowani wściekłością, ale też prostą kalkulacją, wypisywali dzieci z katechezy, by choć trochę je odciążyć. W jednej z warszawskich podstawówek, gdzie czwartoklasiści mieli zaczynać religię o godz. 7.10, zbuntowały się nawet prowadzące ją zakonnice – o tej godzinie mają poranną modlitwę. W efekcie o 7.10 zaczynała się matematyka.
Ale nawet umieszczenie w środku planu nie chroniło katechezy przed odpływem chętnych. Rodzice wycofywali deklaracje, by dać swoim dzieciom czas na odpoczynek, odrobienie pracy domowej czy przygotowanie się do następnych zajęć. Trend się odwrócił – kiedyś ci, którzy się wahali, szli na religię, dziś z niej rezygnują.
Krzysztof Pacewicz, filozof i kulturoznawca, w artykule „W Polsce Bóg umiera dzisiaj” („Gazeta Wyborcza” z 10 sierpnia 2019 r.) na podstawie badań CBOS dotyczących kolejnych generacji 18–19-latków doszedł do wniosku, że stabilna przez lata religijność młodych Polaków załamała się po 2010 r., kiedy odsetek wierzących zaczął drastycznie spadać. W 2018 r. jako wierzący zadeklarowało się 63 proc., 21 proc. jako niezdeklarowani i 17 proc. jako niewierzący. Jeśli ten trend się utrzyma, już w 2026 r. wierzący mogą stanowić mniejszość wśród młodego pokolenia. Podobne szacunki dotyczą katechezy. W 2010 r. brało w niej udział 93 proc., a w 2018 r. jedynie 70 proc. uczniów ostatnich klas szkół średnich. W dużych miastach katechizowani już dziś są mniejszością.
Tak jest np. w Łodzi. Już w ubiegłym roku ponad połowa uczniów nie chodziła na religię. Gdy katecheza wypada w środku zajęć, w szkolnych bibliotekach brakuje miejsc. Dariusz Chętkowski, nauczyciel filozofii, etyki i języka polskiego w XXI LO w Łodzi, autor belferbloga publikowanego na stronie POLITYKI, opowiada, że w jego szkole religii uczyło kiedyś trzech księży, ale kiedy uczniowie zaczęli się masowo wypisywać i trzeba było robić łączone grupy, obrazili się i odeszli. Teraz jest jeden ksiądz i jeden świecki katecheta na cząstkach etatu, bo mają tylko po kilka godzin zajęć tygodniowo.
– W naszej szkole panuje zasada, że na religię i etykę można się zapisywać i wypisywać tylko przez dwa pierwsze tygodnie semestru. Zdarza się, że niepełnoletnich uczniów na katechezę zapisują rodzice. Uczniowie na lekcje nie chodzą, rośnie liczba nieobecności, więc zdenerwowani rodzice naciskają, żeby jednak chodzili – opisuje Dariusz Chętkowski. – Młodsi, uświadamiani przez starszych, że to jest ich decyzja, buntują się. To nawet niezła lekcja walki o swoje prawa.
Tak to wygląda
Ale nie tylko ideowe kwestie wchodzą tu w grę. Reforma oświaty nauczyła podwójny rocznik myśleć bardzo pragmatycznie. Wielu z ambitnych, którzy musieli desperacko walczyć o miejsca w dobrych liceach, w ostatniej klasie podstawówki lub gimnazjum zapisało się i na religię, i na etykę, żeby podbić średnią. Świadectwo z biało-czerwonym paskiem dawało dodatkowe punkty. Teraz plany lekcji weryfikują te decyzje.
– Rozmawiałem ostatnio z uczennicą, która tłumaczyła, że już nie da rady zostać na etyce, bo wcześniej ma 9 godz. zajęć – mówi Chętkowski. – Oni są naprawdę potwornie przeciążeni. Ci, którym zależy na dobrze zdanej maturze, zajęcia dodatkowe traktują jak obowiązkowe, a to oznacza 40 godz. zajęć w tygodniu. Jeśli dodać do tego prace domowe, to nie jest nawet praca na pełen etat, to jest robota jak w korpo.
Kościół od lat zwalczał pomysł, by katecheza była umieszczana na początku lub na końcu planu lekcji. Bp Marek Mendyk, przewodniczący Komisji Nauczania Katolickiego, twierdził, że „to wyraźna podpowiedź młodemu człowiekowi, co ma robić”. Wygląda na to, że młodzi takich podpowiedzi nie potrzebują. W przepełnionych szkołach z przeładowanym programem rośnie presja rodziców i uczniów, by nie umieszczać religii w środku zajęć i wiele szkół się na to decyduje. „Tak jakby sugeruje się nam, że za jakiś czas nie będziemy mieć w ogóle podstaw do nauczania religii, bo pełnoletnia już wówczas młodzież nie będzie chciała uczestniczyć w tych zajęciach” – ubolewał bp Mendyk w 2012 r. No cóż, mniej więcej tak to wygląda. Tylko kto by pomyślał, że skutkiem reformy oświaty, przeprowadzonej przez najbardziej prokościelny rząd w dziejach III RP, może być marginalizacja katechezy.