Chávez - zabierał bogatym i dawał biednym

Miał rysy oryginalnych mieszkańców Karaibów i potomków niewolników z Afryki – jak większość biednych w Wenezueli. Mieszkańcy barrios, dzielnic nędzy, widzieli w nim lustrzane odbicie siebie samych, nikogo takiego nigdy nie mieli na szczytach władzy. Już to starczało, że wielu poszło za nim. „O biedzie, o głodzie – zawsze z Chávezem”. „Moją ojczyzną jest Chávez”. Dawał ubogim nadzieję, a oni wiedzieli, że wódz zna ich los. Nie był kolejnym białym z klasy wyższej, który chwalił się studiami w USA, obiecywał, a potem nie robił dla biednych nic. Mówił językiem ubogich – prostym, nieraz wulgarnym, czasem sentymentalnym. Publicznie śpiewał ballady o Che Guevarze i piosenki o miłości, nie fałszując ani nuty. Ludzi z Zachodu to śmieszyło, żenowało; biedota kochała go również za to, bo nucący znane melodie przypominał gościa z sąsiedztwa, z którym wieczorem pije się piwo. A jeszcze miał charyzmę i obiecywał, że się nimi zaopiekuje. Z polityki zrobił telenowelę i show, które Latynosi uwielbiają. Drugi z sześciu synów nauczycieli szkoły podstawowej z Barinas, dorastał w cieniu legendy o prapradziadku, który wywołał powstanie przeciwko oligarchom. „Wolni ludzie i wolna ziemia!”. Chłonął opowieści babki o jej dziadku, który rzucił wyzwanie latyfundystom. Sam z wiernymi żołnierzami chciał obalić niesprawiedliwy ład, ale nie zdołał poderwać ludu do walki i trafił na dwa lata do więzienia. Władzę zdobył sześć lat później, w 1998 r. – po cywilnemu, przy urnach wyborczych. Mesjasz na Karaibach Gdy stawał do wyścigu o władzę, był człowiekiem spoza sceny politycznej. Dystans wobec establishmentu dał mu siłę, bo tradycyjne partie się skompromitowały – korupcją, lekceważeniem milionów żyjących w nędzy. Rosnąca bieda była skutkiem m.in. wprowadzania od końca lat 80. drapieżnej wersji rynku spod znaku Ronalda Reagana i Margaret Thatcher – bez polityki socjalnej, kiedy większość Wenezuelczyków wylądowała na dnie. Zanim rzucił hasło „socjalizmu XXI w.”, mówił o godności, prawach poniżanych autochtonów, wyzwoleniu od amerykańskich wpływów. Na patrona przywoływał Simóna Bolivara, XIX-wiecznego wyzwoliciela, a swój ruch nazwał boliwariańskim, choć za tą nazwą nie kryje się konkretna ideologia; raczej typowy dla regionu egalitarny nacjonalizm. Idee socjalizmu spodobały mu się, gdy spotkał osobiście Fidela Castro i – jak mówił – po lekturze „Nędzników” Wiktora Hugo. W praktyce „socjalizm XXI w.” polegał nie na systemowych zmianach, które wiodły do jasno nakreślonej wizji, lecz na doraźnym poprawianiu losu biednych. Kluczem były szybujące na rynkach ceny ropy. Chávez + ropa = socjalizm XXI w. Sztandarowe projekty nazwał misjami: Barrio Adentro – budowa przychodni w slumsach; misja Robinson – nauka czytania i pisania dla analfabetów; misja Ribas – dwuletnia szkoła średnia dla dorosłych. W szkołach boliwariańskich, dumie „socjalizmu XXI w.”, dzieci dostają trzy posiłki i mają opiekę, aż rodzice wrócą z pracy. Misja Mercal: stołówki dla biednych i sieć sklepów z dotowaną żywnością. Wrażenie na biedocie robiła misja Milagro (Cud), w ramach której kubańscy lekarze operowali zaćmę oczu u 130 tys. ludzi, głównie ze slumsów Wenezueli, Boliwii, Ekwadoru. Dla tych, którzy nie widzieli lub nie dowidzieli, misja miała sens prawdziwie biblijny: Chávez urastał do roli cudotwórcy, który przywracał wzrok. Wrogowie drwili z mesjańskiego zadęcia, ale dla uleczonych był mesjaszem naprawdę. Nie wynalazł cudownego patentu na to, jak z biednych zrobić bogatych, ale sprawił, że milionom nędzarzy żyje się lepiej, czują, że są gospodarzami we własnym kraju. Przywrócił im szacunek do samych siebie i godność – dlatego admiracja dla niego w dzielnicach biedy ma cechy kultu religijnego. Teraz władze Wenezueli zapowiedziały, że ciało Cháveza zostanie zabalsamowane i wystawione w szklanej trumnie w koszarach, z których w 1992 r. kierował nieudanym zamachem stanu. Możliwe, że gdy kiedyś powstanie muzeum rewolucji boliwariańskiej, będzie tam wystawione na stałe. Show jednego aktora Nienawiść do Cháveza była równie silna jak uwielbienie. Dla klas wyższych wejście byłego pułkownika na salony władzy było kulturowym szokiem – takim, jak w czasach Juana Perona w Argentynie pojawienie się „nędzników” w centrum Buenos Aires; czy jak za Salvadora Allende w Chile – dzieci ze slumsów w szkołach dla dzieci z „dobrych domów”. Elita traktowała Cháveza z klasową pogardą: porównywano go do małpy, jaskiniowca, Hitlera, Stalina; w programach telewizyjnych analizowano jego znamię na czole. Gdy stare partie straciły resztki zaufania, rolę opozycji przejęły prywatne media – prasa, radio, telewizje. Stąd późniejsze nieporozumienia i atakowanie Cháveza w USA i Europie za wrogość wobec środków przekazu. Tymczasem w Wenezueli nie ograniczały się one do funkcji, jaką w demokracji pełni czwarta władza – aspirowały do roli opozycji, która rozdaje karty; m.in. brały czynny udział w nieudanym puczu przeciwko Chávezowi w 2002 r. Agitację przeciwko niemu prywatne stacje prowadziły nawet w telenowelach. Caudillo zemścił się restrykcyjną ustawą, która niemal każdą krytykę pozwala uznać za antypaństwową; rzadko jednak korzystał z tego bata. Wywierał presję na media, co prowadziło do autocenzury, lecz krytycy wieszali na nim psy do końca – nie spotykały ich za to represje ani szykany. Przeciwnicy mieli rację, gdy wskazywali, że władza w kraju staje się teatrem jednego aktora. Zacierał się trójpodział władz, aparat państwa zżerała korupcja podobna do tej, z którą Chávez niegdyś walczył. Królował nepotyzm i „boliwariańska burżuazja” (tzw. boli-burżuazja). Po nieudanym zamachu stanu Chávez zaostrzył retorykę, grał na plebejskiej nienawiści do bogatych. Stawał się głuchy na krytykę inteligentów z własnego obozu – otaczał się dawnymi towarzyszami broni. Najbardziej dramatyczną, nierozwiązaną sprawą, jaką zostawia, jest (nie)bezpieczeństwo na ulicach. O ile przed jego rządami Wenezuela była krajem o wysokich wskaźnikach zabójstw i napadów, to dziś jest koszmarem. Niemal każdy był tu ofiarą przemocy bądź zna kogoś, kto był napadnięty. Chávez zlekceważył jedną z najbardziej palących spraw życia codziennego. Czy dlatego, że ofiarami padali, jak mógł sądzić, „wrogowie klasowi”? Dziś ofiarami przemocy są ludzie wszystkich grup społecznych, również najbiedniejsi. Wizjoner, logo, gwiazda pop Chávez zapoczątkował cykl, który nazywa się czasem „lewicową falą” w Ameryce Łacińskiej. Chodzi o rządy, które odeszły od neoliberalnej ortodoksji, odwołują się do mas wykluczonych i szukają dróg włączenia ich do systemu. Robią to różnie i z różnym skutkiem. Inne były drogi Cháveza, inne Evo Moralesa z Boliwii, Nestora i Cristiny Kirchnerów z Argentyny, José Mujiki z Urugwaju, Fernanda Lugo z Paragwaju, Rafaela Correi z Ekwadoru, Inacia Luli da Silvy z Brazylii. Ich eksperymenty łączyło postawienie w centrum polityki kwestii biedy i nierówności. Spośród nich to jednak Chávez był wizjonerem o ambicjach regionalnych – w tym sensie odwołanie do mitu Boliwara miało sens nie tylko symboliczny. W ramach „boliwariańskiej” solidarności, dzięki wysokim cenom ropy, pomagał zdychającej gospodarce Kuby, skupował długi Argentyny, wspierał Boliwię i Nikaraguę. Inicjował powstanie regionalnej telewizji TELESUR, która miała być odtrutką na „amerykańską opowieść” w programach informacyjnych (anty-CNN). Telewidzowie z regionu woleli jednak oglądać telenowele, nie publicystykę. Utworzył gospodarczy blok „boliwariański”, konkurencję dla stref wolnego handlu między USA i krajami Ameryki Łacińskiej. Blok pozostał na wpół martwy, a pogodzony z porażką Chávez przyłączył swój kraj do bloku Mercosur, gdzie pierwsze skrzypce gra Brazylia. Z dala od obu Ameryk szukał sojuszników wśród autokratów i wsteczników – w Moskwie, gdzie kupował uzbrojenie, Trypolisie, Teheranie, Damaszku. To jeszcze jeden składnik kontrowersyjnej spuścizny. Chávez był też showmanem i gwiazdą popkultury. Stał się logo Wenezueli, bardziej rozpoznawalnym niż miss piękności. „Wczoraj w tym miejscu był diabeł – mówił w ONZ, robiąc znak krzyża. – Czuć jeszcze zapach siarki”. To o prezydencie George’u W. Bushu. Innym razem mówił o nim – Mr. Danger (Pan Niebezpieczny). „Jeśli zechce pan najechać Wenezuelę, Mr. Danger, będę tu na pana czekał”. Albo: „Jest pan osłem, Mr. Danger”. Gdy nazwał byłego premiera Hiszpanii José Maríę Aznara faszystą, zirytowany król Juan Carlos rzucił mu słynne: „Dlaczego się nie zamkniesz?”. Nagranie słów króla stało się modnym dzwonkiem w telefonach komórkowych w Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej. Postępowy brat łata zaczął jednak odstawać od emancypacyjnych zmian, które zapoczątkował. Niektóre kraje i miasta Ameryki Łacińskiej wprowadzają liberalne prawo – związki homoseksualne, prawo do aborcji, promują prawa kobiet, dyskutują o legalizacji narkotyków. Wenezuela jest na szarym końcu tych debat. Chávez lubił mówić o prawach kobiet, ale sprzeciwiał się aborcji, a polityki narkotykowej nie chciał zmienić ani o jotę. Mental