Polska polityka wschodnia – kierunek: przeszłość

Ponad dwie dekady polską polityką wschodnią rządził Jerzy Giedroyc i jego spadkobiercy. Do pomysłów politycznych redaktora z Paryża nawiązywała opozycja w PRL, Solidarność od pierwszego zjazdu i wszystkie niemal rządy III RP. Do Giedroycia pielgrzymował Aleksander Kwaśniewski po wyborze na prezydenta. Jego styl myślenia i stara piłsudczykowska wizja niesienia na Wschód pochodni wolności prowadziły Lecha Kaczyńskiego do Gruzji. Często jednak wyobrażenie o idei Giedroycia było mylne, rozumiano ją jako „pomaganie Ukrainie”, a nie jako ubezpieczenie od rosyjskiego imperializmu. Było ono jak doskonale wymieszany koktajl realizmu („wolna od imperialnej Rosji Ukraina to dodatkowa gwarancja niepodległości Polski”) i romantycznego prometeizmu („wystarczy pomóc wschodnim sąsiadom, żeby wprowadzili u siebie demokrację”). Nawet gdy polskie elity nudziły się Ukrainą, to nie zmieniała się doktryna – że warunkiem większego bezpieczeństwa ze strony Rosji jest niepodległa Ukraina. Począwszy od Bartłomieja Sienkiewicza, kolejni publicyści zaczęli jednak ogłaszać koniec epoki Giedroycia, który już dawno nie żył, ale ciągle nie miał z kim przegrać. Aż w końcu wobec Giedroyciowej polityki wschodniej pojawiła się konkurencyjna wizja, w ramach której Wschód jest tylko instrumentem, figurą, a nie partnerem. Wraz z przechyleniem się nastrojów politycznych na prawo i swego rodzaju odłożonym przez dziesięciolecia popytem na endeckość pojawiła się też nowa „moda na Kresy”. A polityka zagraniczna poszła na służbę wewnętrznych gier i coraz częściej zapomina o Ukrainie jako samodzielnym bycie z własnymi aspiracjami. Ukraina szkodzi w kampanii Od 2004 r., gdy prezydent Kwaśniewski odegrał jedną z kluczowych ról podczas pomarańczowej rewolucji w Kijowie, polska polityka wschodnia przeżywała dobry czas: nie rządziła nią już tylko abstrakcyjna idea, ale też poczucie, że kraj ma tyle siły, by nareszcie wcielać w życie wizję Giedroycia. W tym duchu działał Lech Kaczyński, starając się o sojusz energetyczny w regionie. Partnerstwo Wschodnie było dowodem, że Polacy są w stanie przynajmniej częściowo promować w Brukseli własne pomysły na politykę wschodnią. Jeszcze podczas pomarańczowej rewolucji wydawało się, że polscy politycy mogą odegrać rolę w rozwiązaniu kryzysu na Wschodzie. Wizyta Jarosława Kaczyńskiego jako lidera opozycji w Kijowie podczas milionowej manifestacji przeciw Janukowyczowi w grudniu 2013 r. zdawała się podtrzymywać przekonanie, że w razie zmiany władzy w Polsce aktywna polityka wschodnia może być tylko wzmocniona, chwilowo Kaczyński zmusił nawet rząd PO do większej aktywności na Wschodzie. Niespodziewanie wiosną 2014 r. polska polityka wschodnia wytraciła impet. Po wizycie ministrów państw Trójkąta Weimarskiego na Majdanie Radosław Sikorski nie dostał już dalszego błogosławieństwa Donalda Tuska na aktywność na Wschodzie. Polska jako jedyne państwo graniczące z obiema stronami konfliktu nie zyskała żadnego wpływu na rozwiązywanie konfliktu. Nie ma już nawet znaczenia, że nasza obecność w tzw. formacie normandzkim (Rosja, Ukraina, Francja i Niemcy) przy negocjacjach o zawieszeniu broni byłaby chyba politycznie niekorzystna. Percepcja w polskiej opinii publicznej była taka, że nas nie chcą. Powstało wrażenie, że Ukraińcy na Majdanie krzyczą „Polska”, ale część ukraińskich elit odwraca się do nas plecami. Nie zmieniły już tego wizyty prezydenta Petra Poroszenki w Warszawie w 2014 r. Gloryfikacje żołnierzy UPA wywoływały u nas niesmak, a desowietyzacyjny kontekst tych akcji nie był nad Wisłą zrozumiały. Z kolei polskie spory wokół tego, czy wspierać napadniętego przez Rosję sąsiada, budziły w Kijowie nie mniejsze zdumienie i konsternację. Paweł Kukiz, jeden ze wzrastających liderów opozycji, w kilka tygodni z autora pieśni na cześć ukraińskiego zrywu na Majdanie zamienił się w jednego z głównych krytyków polskiej polityki wschodniej. W 2015 r. w dwóch kampaniach wyborczych w Polsce sprawa ukraińska praktycznie nie istniała. Ze sztabów wyborczych docierały opinie, że „Ukraina szkodzi w kampanii”. Badania opinii publicznej w Polsce i na Ukrainie pokazywały jednak, że wzajemny wizerunek obu narodów jest prawdopodobnie najlepszy od czasów Chmielnickiego. Słupki sympatii dla Ukraińców skoczyły w Polsce, podobnie jak dla Polaków na Ukrainie. Jednak polityczną narrację podyktowały w obu krajach grupy będące w mniejszości, a sceptyczne wobec Ukrainy nastroje w Polsce zagrały synchronicznie z propagandą Kremla. Tak się skończyła cała epoka w polskiej polityce wschodniej. Maksymaliści Nie ma już jednej polityki wschodniej – mamy ich w Polsce przynajmniej dwie i dwa obozy, które je popierają. Tak jak mamy dwie polityki wobec samej Ukrainy: jedną w duchu Józefa Piłsudskiego pod wezwaniem Jana Pawła II, drugą pod patronatem ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego i Romana Dmowskiego. Pierwsza z tych opcji to maksymaliści: łączy liberałów, część lewicy i niemało konserwatystów, a nawet „Gazetę Wyborczą”. W tym obozie miejsce zajmują prominentne postaci dawnej opozycji, w tym dzisiejsi kluczowi politycy PiS, Jarosław Kaczyński czy Adam Lipiński. W tym obozie jest też miejsce na kontynuację linii piłsudczykowskiej, Giedroycia i Lecha Kaczyńskiego. Mało kto już pamięta, że w 1977 r. Kuroń, Macierewicz i Michnik opublikowali w podziemnym „Głosie” wspólny manifest o taktyce wobec Rosji. Z tamtej epoki pozostało realistyczne przekonanie, że Polska na Wschodzie nie ma za wiele wyboru. Dzisiaj mało już łączy ludzi dawnej opozycji i Solidarności. Może właśnie tylko przekonanie, że wsparcie dla niepodległej Ukrainy to polska racja stanu. Nie chodzi o – jak pisał przed wojną Włodzimierz Bączkowski – miłość do stepowego krajobrazu czy wzniosłe przeżycia rewolucji w Kijowie, ale o gwarancje naszego bezpieczeństwa. Łączy też przekonanie, że Polskę stać na Wschodzie na więcej. To dlatego Antoni Macierewicz dba, by delegacje Ukrainy i Gruzji miały odpowiednią pozycję na szczycie NATO w Warszawie, a Adam Michnik – wbrew politycznym podziałom – poparł w 2008 r. Lecha Kaczyńskiego podczas wyprawy do Gruzji. Jeśli coś jeszcze mogłoby łączyć maksymalistów w polityce wschodniej, to autorytet Jana Pawła II, który w wypowiedziach do Polaków i Ukraińców nawoływał, by starych sporów nie ciągnąć bez końca. Polski papież nacjonalistyczne, rewizjonistyczne podejście do polityki uważał za anachroniczne, a Polakom przypominał, że jako naród mają skłonność do Unii: Lubelskiej, Brzeskiej czy Europejskiej. Będąc politycznym wizjonerem, inspirował się I Rzeczpospolitą jako fundamentem pod budowę niepodległej Polski po 1989 r. Ostatnim wspólnym mianownikiem obozu maksymalistów wschodnich jest zaszczepiony im gen idei federacyjnej Józefa Piłsudskiego, oczywiście dzisiaj już rozumianej jako idea współpracy państw, które korzeniami sięgają I Rzeczpospolitej. Maksymalizm tego obozu to niewypowiedziane przekonanie, że wszystko, co najlepsze w relacjach z Ukraińcami, Litwinami, Białorusinami, jest jeszcze przed nami i nastąpi, gdy Rosja przestanie być imperialna. To także gotowość do prowadzenia polityki wschodniej z rozmachem, wobec Rosji, państw Kaukazu Południowego czy Azji Środkowej. Tymczasem – myślą maksymaliści – trzeba robić to, co możliwe, by ten czas nastąpił jak najszybciej, nie można czekać z założonymi rękami. Problem maksymalistów polega na tym, że stanowią obóz urojony, zdolny do konsolidacji od naprawdę wielkiego dzwonu, obóz, którego nie łączy wiele prócz dawnych wspomnień. Dodatkowo dzisiejsza skuteczna polityka Rosji raczej nie przybliża momentu realizacji wielkich planów współpracy na Wschodzie. Podejściu maksymalistów nie sprzyja też polityka historyczna Ukrainy ani brak porozumienia z władzami Litwy wokół praw tamtejszych Polaków. Nawet gdy maksymaliści coś osiągają – jak pomoc kredytowa Ukrainie udzielona z NBP ze wsparciem rządu – to w obawie o krytykę przeciwników boją się tym pochwalić. Maksymalistom wiatr zaczyna więc wiać w oczy, ich przeciwnikom – w plecy. Maksymaliści mają już z kim przegrać. Nowi Kresowianie Kresowianie to ci, którzy pochodzą z dawnych ziem wschodnich Rzeczpospolitej i przez lata zabiegają o pamięć o zostawionej na Wschodzie ziemi ojczystej i licznych ofiarach. Natomiast Nowi Kresowianie – można wprowadzić takie rozróżnienie – to raczej wpływowa grupa, która z historycznego sentymentu i bolesnej przeszłości produkuje współczesną politykę. Tworzą w miarę zwarty obóz, którego patronem, a także liderem, jest zasłużony w opozycji i działalności charytatywnej charyzmatyczny duchowny z Krakowa ks. Isakowicz-Zaleski. W jego coraz większym kresowym namiocie mieszczą się ci, co nie wierzą, że Ukraina stanie na nogi. Również ci, którzy uważają, że skoro „winy UPA nie zostały odkupione”, to nie ma co zasłaniać się intrygami Rosji ani autorytetem Jana Pawła II. Że trzeba bez ceregieli zażądać, by Ukraina natychmiast pokajała się za grzechy ukraińskich nacjonalistów z czasów, gdy jeszcze jako państwo nie istniała. Nawet kosztem zakończenia świętego spokoju w stosunkach polsko-ukraińskich. W tym obozie znajdzie się miejsce dla rusofilów, a nawet dla pogrobowców PRL, dla których bardziej liczy się „powaga imperium” niż interesy Gruzji, Ukrainy czy nawet Litwy. Nawet mając czyste intencje, łatwo stać się w tym obozie pożytecznym idiotą Kremla i nawet z kręgów władzy dobiega żartobliwa troska, by kremlowscy „siłowicy” nie posłużyli się w swej polityce „kresowikami”. Punktem odniesienia dla tego obozu jest II Rzeczpospolita z jej ustalonymi podczas rokowań ryskich granicami i ko