Brexit: klęska demokracji

Dziś jest obiektem drwin, ale on wcale nie chciał tego referendum. Gdy je zapowiadał, w styczniu 2013 r. w londyńskiej siedzibie Bloomberga, wyglądał, jakby mu jednak ulżyło. Po miesiącach presji ze strony partyjnych kolegów premier David Cameron zgodził się na układ, który miał uratować jedność Partii Konserwatywnej. Stało się dokładnie na odwrót: referendum z 23 czerwca jeszcze bardziej pogłębiło podziały wśród konserwatystów, wśród Brytyjczyków w ogóle i może się skończyć podziałem Zjednoczonego Królestwa. Brytyjczycy jako społeczeństwo, w odróżnieniu od posłów Partii Konserwatywnej, nie mieli wcale obsesji na punkcie Unii. W sondażu przed ostatnimi wyborami parlamentarnymi w 2015 r. sprawy europejskie nie załapały się nawet do zestawienia 10 najważniejszych tematów. Co innego konserwatyści w parlamencie. Wielu z nich trafiło do polityki, aby „odzyskać kraj z rąk eurokratów”. Jako szczery Europejczyk Cameron szarpał się z nimi przez całą swoją karierę. W wyborach na szefa partii w 2005 r. wygrał m.in. dlatego, że obiecał wycofanie konserwatystów z prointegracyjnej Europejskiej Partii Ludowej, mimo że to w oczywisty sposób ograniczyło ich wpływy w europarlamencie. Przed wyborami w 2010 r. musiał się zgodzić na tzw. klauzulę referendalną, według której każde przeniesienie części władzy do Brukseli musi być zatwierdzane w referendum. „Jeśli chcesz karmić krokodyle, to lepiej upewnij się, że masz wystarczająco dużo ciasteczek” – powiedział były konserwatywny minister Kenneth Clarke, komentując kolejne ustępstwa Camerona na rzecz eurosceptyków. Niewiele one pomogły, jeśli wziąć pod uwagę katastrofę wywołaną przez ubiegłotygodniowe referendum, w którym przy wysokiej frekwencji (72 proc.) zwolennicy Brexitu wygrali w stosunku 52 do 48 i wysłali Camerona na przedwczesną emeryturę. Żaden inny brytyjski premier nie doznał takiej katastrofalnej porażki, żaden nie został tak upokorzony przez własnych wyborców. Cameron najpierw stracił kontrolę nad swoją partią, a teraz nad państwem. Ciasteczka się skończyły. Kolejne referendum? Jeszcze wieczorem w dniu głosowania nic nie zapowiadało takiego obrotu sprawy. Na podstawie pierwszych wyników przewaga opcji remain była tak znacząca, że nawet Nigel Farage, charyzmatyczny na swój sposób lider Partii Niepodległościowej, otwarcie szykował się na porażkę. Szala przechyliła się w okolicach godziny drugiej w nocy. Na początku minimalnie, potem przewaga stopniowo rosła o jakieś 50 tys. głosów na minutę. Zaskakująca była początkowa reakcja rynków. Wielu komentatorów podkreślało jeszcze w trakcie głosowania, że Brexitu nie będzie, bo widać to wyraźnie w zachowaniu bukmacherów i wielkich międzynarodowych korporacji. Oni wszyscy, padał argument, zamówili bardzo dokładne sondaże na własny użytek. Bo przecież tam, gdzie w grę wchodzą wielkie pieniądze, nie ma miejsca na spekulacje. Jeszcze w okolicach północy najwięksi bukmacherzy dawali 90 proc. szans na to, że Brexitu nie będzie. Wytłumaczenia takich rozbieżności z rzeczywistością mogą być co najmniej dwa. Pierwsze, naiwne, że po prostu się pomylili. Jeśli wziąć pod uwagę ostatnią dekadę w świecie globalnych finansów, nie byłoby to w końcu wielkie zaskoczenie. Druga teoria, promowana przez konserwatywny „Daily Telegraph”, jest bardziej spiskowa: jeśli założyć, że grube ryby znały realny rozkład preferencji, w ich interesie było go nie ujawniać, a nawet sugerować coś przeciwnego. Bo jaki sens miałoby podawanie do publicznej wiedzy informacji, dzięki którym wszyscy mieliby zarobić? Niewątpliwie najwięcej stracił premier David Cameron – postawił na opcję remain cały swój polityczny kapitał. Rankiem po głosowaniu wyszedł z żoną przed 10 Downing Street i przyznał się do porażki. „Wola Brytyjczyków musi być uszanowana” – powiedział. I dalej ogłosił swoją rezygnację: „Nie sądzę, by było właściwe, abym był kapitanem, który pokieruje naszym krajem do następnego punktu docelowego”. Zapowiedział, że nowy lider konserwatystów będzie znany w październiku po konferencji generalnej partii i to on dopiero formalnie uruchomi mechanizm wyprowadzenia kraju z Unii. Nad losem Camerona dyskutowano we wszystkich brytyjskich mediach. Rzecz jest o tyle nietypowa, że wciąż nie wiadomo, co zrobić z instytucją referendum w brytyjskim systemie politycznym. W przypadku Camerona i konserwatystów sytuację dodatkowo komplikuje to, że zaledwie rok temu odnieśli bezsprzeczny triumf w wyborach, zdobywając 37 proc. głosów i bezwzględną większość w parlamencie. Co więcej, jak każde, również te wybory były mocno spersonalizowane, skupione wokół partyjnych liderów. Do pewnego stopnia wygrał je Cameron osobiście. Dlaczego więc miałby rezygnować z powodu niewiążącego referendum? No właśnie. Referendum jest niewiążące, co jest kolejną komplikacją. W Wielkiej Brytanii nie ma klasycznego trójpodziału władzy. Formalnie suwerenem nie jest naród, tylko parlament. Dlatego wynik referendum musi być jeszcze zatwierdzony przez Izbę Gmin. I tu jest podobny problem jak z Cameronem – zdecydowana większość jej członków, również konserwatystów, była przeciwna Brexitowi. Czy więc mając sami odmienne zdanie, zagłosują za Brexitem? A jeśli w tym przypadku społeczeństwo domaga się uszanowania swojej decyzji i oczekuje, że posłowie nawet wbrew swemu sumieniu zagłosują zgodnie z ich wolą, co będzie ze Szkocją? Tam wynik referendum był 62 do 38 dla zwolenników pozostania w Unii i według tej logiki szkocki parlament powinien odrzucić Brexit. W niedzielę zaapelowała o to Nicola Sturgeon, pierwsza minister Szkocji. I jednym tchem zapowiedziała kolejne referendum w sprawie niepodległości Szkocji. Podobny dylemat będzie miał parlament Irlandii Północnej, bo mieszkańcy Ulsteru również sprzeciwili się wyjściu kraju z Unii. Tyle teoria. Według Nicka Cohena z „Guardiana” rozwiązaniem byłyby nowe wybory do londyńskiego parlamentu, ale to oznaczałoby historyczny precedens przewagi referendum nad parlamentem i wywrócenie brytyjskiego systemu politycznego. Mylne sondaże Nie tak miało być. Podczas kampanii przed referendum za członkostwem w Unii opowiedział się niemal cały establishment polityczny i celebrycki na Wyspach, za głosowaniem za opcją remain opowiadał się wielki biznes, brytyjski i zagraniczny. Rząd wychodził początkowo z założenia, że jeśli ludzie sobie wszystko przeliczą (bo nikt nie zakładał możliwości, że skrupulatni Brytyjczycy tego nie zrobią), to odsuną swoje emocjonalne obiekcje i zagłosują za remain. Może nie zrobią tego z wielkim entuzjazmem, ale to dokładnie tak samo jak Cameron. Notowania sondażowe od początku nie były jednak przekonujące i premier postanowił przypieczętować wynik referendum, negocjując z Unią w lutym tego roku „specjalne warunki dla Brytanii”. Wyspy i tak były już jedną nogą poza Unią dzięki swoim opt-outom, więc inne państwa członkowskie nie mogły się zgodzić na jakieś spektakularne ustępstwa. Cameron wrócił więc do Londynu, chwaląc się kilkoma zmianami bez znaczenia. Skończyło się na publicznej kompromitacji, choć Cameron nadal jest innego zdania. Gdyby wygrała opcja remain, za punkt przełomowy kampanii zapewne uznano by zabójstwo młodej posłanki laburzystów Jo Cox na tydzień przed głosowaniem. I tak zresztą urosło ono do rangi symbolu, bo polityk twardo opowiadającą się za pozostaniem w Unii zamordował nie do końca poczytalny nacjonalista z hasłem „Britain first” na ustach. Z dzisiejszej perspektywy za punkt przełomowy trzeba jednak uznać wybór Borisa Johnsona na szefa obozu leave. Wcześniej obóz ten skazany był na przywództwo takich swojskich osobliwości jak Farage. A tu na czele pojawia się najpopularniejszy polityk na Wyspach, były mer Londynu. Według Matthew d’Ancony’ego, wpływowego komentatora wielu brytyjskich i amerykańskich mediów, najważniejszą zasługą Johnsona była promocja własnej niewiedzy jako cnoty, a jego największą ofiarą – eksperci. To określenie w trakcie kampanii stało się wręcz przekleństwem. Bez znaczenia było, że „eksperci twierdzą” coś innego niż Johnson. „Oni są od gospodarki, ja jestem od demokracji” – mówił. Jego bliski współpracownik twierdzi, że „ten kraj ma już dość ekspertów”. Strzałem w dziesiątkę okazał się jednak temat imigracji, na który postawił Johnson. Na kilka miesięcy przed referendum Cameronowi zdarzyło się obiecać, że ograniczy roczną imigrację na Wyspy do 100 tys. Kilkanaście dni przed głosowaniem ukazał się raport, według którego w 2015 r. do Wielkiej Brytanii przyjechało 330 tys. imigrantów, połowa z innych krajów Unii. To, według d’Ancony’ego, był najważniejszy moment całej kampanii. Większość ekspertów do końca była jednak przekonana, że o wyniku referendum zadecydują wyborcy niezdecydowani. A ci z zasady optują za utrzymaniem status quo, tak jak to było w referendach w Szkocji w 2014 r. i wcześniej w Quebecu w 1995 r. Co jednak kluczowe, w obu tych przypadkach miejscowe wysokonakładowe tabloidy opowiedziały się właśnie za status quo. Ale tym razem na Wyspach było inaczej. Jednym z powodów, dla których sondażownie się pomyliły, do końca dając przewagę zwolennikom pozostania w Unii, był fakt, że od 20 do 30 proc. wyborców podjęło decyzję, jak głosować, dopiero na tydzień przed, w tym połowa z nich dosłownie w ostatnim dniu, pisze badacz zachowań wyborczych z Uniwersytetu Oksfordzkiego Aaron Reeves. To były w większości „ofiary tabloidów”. Największe tytuły na brytyjskim rynku, „The Sun” i „Daily Mail”, jasno stanęły po stronie zmiany, czyli za Brexitem. Zdaniem Reevesa i współpracowników samo poparcie „The Sun” Rupertha Murdocha potrafi przysporzyć pół miliona głosów. A przewaga przeciwników Unii wyniosła niecałe 1,3 mln głosów. „Co się stało, to się nie odstanie” – powiedział w niedzielę lord Hill, ustępując ze stanowiska komisarza europejskiego. Zaraz potem przyznał, że nie ma pojęcia, jak będzie wyglądało wyjście Wielkiej Brytanii z UE: „Nikt jeszcze tego nie robił, więc oficjalna procedura może się okazać zbiorem pobożnych życzeń”. Ale spróbujmy to przewidzieć. Według art. 50 Traktatu o Unii Europejskiej każde państwo ma prawo wyjść z Unii. Pierwszy krok to notyfikacja takiej woli wobec Rady Europejskiej. Ta powinna niezwłocznie określić ogólne wytyczne, na podstawie których Komisja Europejska proponuje konkretne zasady wyjścia i mechanizmy przejściowe. Bo to ona prawdopodobnie będzie prowadzić negocjacje. Pracy jest sporo, bo obie strony muszą się porozumieć w sprawie każdej polityki wspólnotowej z osobna, a w traktacie jest na to zapisane tylko dwa lata. Potem zapada gilotyna – jeśli w tym czasie nie dojdzie do porozumienia, to unijne prawo i traktaty Unii z państwami trzecimi przestaną na Wyspach obowiązywać z dnia na dzień, bez przepisów przejściowych. A to oznacza prawny kataklizm. Traktatowe dwa lata można przedłużyć, ale tylko za jednomyślną zgodną pozostałych państw członkowskich, co sprawia, że dwuletni deadline jest silnym środkiem nacisku na wychodzących. Głosy w Unii są podzielone, ile to może potrwać. Cz