Prof. Krzysztof Pomian o szansach przetrwania zjednoczonej Europy

Adam Szostkiewicz: – Czy wspólnotowy projekt europejski przetrwa w zderzeniu z tsunami populizmu i nacjonalizmu? Krzysztof Pomian: – Czy w Europie można mówić o tsunami? Fala populizmu i nacjonalizmu wzbiera na pewno, ale nawet wyborcy pani Le Pen – ok. 30 proc. Francuzów – w większości są za pozostaniem Francji w Unii Europejskiej. Podobnie jest gdzie indziej. Niebezpieczeństwo jest realne, ale nie panikujmy. Przeciwdziałają mu bowiem czynniki, które zmobilizują Unię do zwarcia szeregów. Najważniejszym z nich jest narastająca świadomość zagrożeń zewnętrznych, takich jak nieprzewidywalna polityka Putina, terroryzm islamski, amerykański izolacjonizm skłonny zwinąć parasol ochronny nad Europą, masowy napływ ludności zwłaszcza z Afryki. Ale z tego nie wynika, że Unia przetrwa w obecnym kształcie. Jestem pewien, że przetrwa, choć nie wiadomo, w jakim składzie. Możliwe, że Polska i Węgry znajdą się poza nią. Wielka Brytania już opuszcza Unię. Czy Brexit może być gwoździem do trumny wspólnoty europejskiej? Nie wierzę. Wspólnota europejska istniała bez Wielkiej Brytanii i może bez niej istnieć w przyszłości. Nawet gdyby wystąpiły z niej jeszcze jakieś państwa. Dzisiejszą Unię Europejską tworzyli pospołu chadecy, socjaliści i liberałowie. Ich projekt przewidywał integrację gospodarczą, ale na gruncie akceptacji wspólnych wartości liberalnych, demokratycznych i – horresco referens! – socjalistycznych; dążenie do ich realizacji było przeto wbudowane w sam proces integracji. Dlatego w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, wcześniejszej wersji UE, nie mogły uczestniczyć nie tylko kraje komunistyczne, ale i Portugalia Salazara, z czego być może nie zdają sobie sprawy Jarosław Kaczyński i jego akolici. Brytyjczykom zależało tylko na rynku zbytu dla ich przemysłu. Wielka Brytania, gdy przystąpiła już do Wspólnoty Europejskiej, usiłowała sprowadzić ją do wspólnego rynku, przeciwstawiając się nie tylko europejskiemu federalizmowi, ale też wszelkim próbom integracji pozagospodarczej. Dlatego była za przyjęciem do Unii Turcji. Tak czy inaczej Brexit jest szokiem dla Unii. Zaczęło się szukanie winnych w Brukseli. Niektórzy wymieniali nie tylko Davida Camerona, ale i Donalda Tuska. Obciążanie Tuska winą za Brexit to zdumiewający absurd. Jako przewodniczący Rady Europejskiej nie mógł on ani Brexitowi przeszkodzić, ani się do niego przyczynić. Polityczna odpowiedzialność obciąża Camerona, który chciał mieć spokój we własnej partii i dlatego sprowokował referendum. I takich polityków, jak Boris Johnson, który opowiedział się za Brexitem z pobudek ambicjonalnych. Widać tu, jak politycy powodowani egoistycznymi kalkulacjami mogą doprowadzić do narodowego paroksyzmu. Podobny mechanizm działał w Polsce w sprawie katastrofy smoleńskiej. Niektórzy twierdzą, że jedną z przyczyn turbulencji w UE jest jej przedwczesne rozszerzenie na kraje pokomunistyczne. To bardziej skomplikowane. Rozszerzenie przeprowadzono źle. Z przyjęcia do Unii zrobiono nagrodę za zerwanie z komunizmem. Tymczasem powinno ono było potwierdzać skuteczne dążenie do wyrównania poziomu cywilizacyjnego i akceptację wspólnoty wartości. Te kryteria w niektórych przypadkach potraktowano nazbyt łagodnie, ale w Europie Środkowej – w Polsce, Czechach, na Słowacji i Węgrzech – rozszerzenie się sprawdziło. Wygrane wybory Orbána i Kaczyńskiego, a potem wprowadzanie przez nich tzw. demokracji nieliberalnej, innej wersji demokracji ludowej, stawiają pod znakiem zapytania wspólnotę wartości, a tym samym – przynależność Węgier i Polski do UE. Toteż ogromnym błędem UE był brak szybkiej reakcji na sygnały, że Węgry Orbána zaczęły odchodzić od tzw. kryteriów kopenhaskich, do których przestrzegania zobowiązał się każdy kraj członkowski UE. No dobrze, ale gdy wybuchł kryzys uchodźczy, okazało się, że nowa Unia nie jest gotowa do solidarności i współdziałania w ramach UE. Nie tylko w Brukseli, ale i w pozostałych krajach Unii jest zgoda co do tego, że nie ma ona obowiązku przyjmować każdego, kto chce się w niej osiedlić, zwłaszcza imigrantów ekonomicznych. Lecz ci, którzy zasługują na azyl, powinni go otrzymać. Jest to obowiązkiem każdego kraju, zwłaszcza Polski, bo od 1795 r. dostarczyliśmy Europie imigrantów na bardzo wielką skalę. Władze PiS są tu bliskie mentalności PRL: każdy powinien siedzieć na swoim miejscu i się nie ruszać. Ivan Krastev, bułgarski filozof polityki, twierdzi, że Europa Wschodnia nigdy nie lubiła kosmopolityzmu europejskich elit politycznych. Coś w tym jest? Myślę, że tak. Ale wrogość wobec kosmopolitycznych elit istnieje od dawna również we Francji i w Anglii. W naszej Europie wyraża ona odrzucenie Zachodu i oświecenia. Stoi za nią żywotność mentalności wioskowej i małomiasteczkowej, a w Polsce nadto dominacja kontrreformacyjnego modelu katolicyzmu. By uczynnić się i stać się siłą polityczną, potrzebowała ona jednak katalizatora i sprzyjającej koniunktury. Na przykład? Gdyby nie traktat z Trianon (1920 r.), który zaiste był dla Węgrów nieszczęściem, i jego późniejsze wykorzystywanie przez nacjonalistycznych polityków, Orbán zapewne nie rządziłby dziś Węgrami, bo jego polityka w znacznej mierze jest budowana na tej węgierskiej traumie i kompleksach z nią związanych. A w Polsce? W Polsce nie chodzi oczywiście o żaden dawno podpisany traktat. Ale cyniczne wykorzystanie tragedii smoleńskiej było podobnym przykładem rozbudzenia zbiorowych emocji w celu zdobycia władzy. Pozorowano współczucie, by krzewić nienawiść. Do tego trzeba było aktorów politycznych, takich jak Jarosław Kaczyński. Orbán i Kaczyński mówią o Europie suwerennych państw. To niebezpieczne myślenie. Nie należy oczekiwać, że Europa będzie królowała w świecie tak jak kiedyś. Bo żaden kraj europejski z osobna nie może konkurować ze Stanami, Chinami, Indiami, Rosją. Za to wszystkie razem reprezentują ogromny potencjał ludnościowy: ponad 500 mln obywateli; trzy razy mniej niż Chiny, ale trzy razy więcej niż Rosja i więcej niż Stany Zjednoczone. Gdyby Unia się rozpadła – w co nie wierzę – wszystkie kraje europejskie straciłyby znaczenie. Suwerenistyczna retoryka ruchów antyeuropejskich ukrywa perspektywę nieuchronnego zepchnięcia tych krajów na margines świata i uzależnienia ich albo od USA, albo od Rosji. Czy prezydentura Trumpa może dodatkowo osłabić UE? Może, jeśli będzie on próbował stworzyć oś Waszyngton–Moskwa–Ankara i przyciągnąć do niej kraje UE skłaniające się ku autorytaryzmowi. (Byłoby to jednak trudne w przypadku Polski, chyba że Kaczyński pogodziłby się z Putinem, obciążając winą za Smoleńsk tylko Tuska). Może, jeśli zacznie z UE wojnę gospodarczą w obronie uprzywilejowanej pozycji amerykańskich firm. Ale Trump może też wbrew swym zamiarom wzmocnić UE, jeśli jego sympatie dla Putina i Erdoğana, tendencje izolacjonistyczne i zwrot w stronę Pacyfiku spowodują w Europie zwiększenie wydatków na obronę, pogłębienie integracji militarnej, uszczelnienie granic zewnętrznych. I jeśli uczynią z UE bastion obrony demokracji. Nawet bez Wielkiej Brytanii, a może też Węgier i Polski, UE to nadal 400-milionowy rynek z potęgą gospodarczą Niemiec i francuską bronią nuklearną. To jednak tylko spekulacje, bo polityka Trumpa jest nieprzewidywalna, a w Niemczech i we Francji będą w 2017 r. wybory. A czy Rosja, zwłaszcza putinowska, należy do Europy? Do XVIII w. Rosja uczestniczyła w innej historii niż Europa. A kulturowo Rosja jest zakorzeniona w sferze bizantyjskiej, prawosławnej. Europa natomiast jest w istotnej mierze produktem chrześcijaństwa zachodniego, łacińskiego, odpowiedzią na wojny religijne, które spowodowały jego rozpad. Czy to znaczy, że tylko powrót do chrześcijańskich korzeni daje Europie szansę przetrwania? Takie głosy podnoszą się dziś w Polsce w obozie katolicko-narodowym. Historycznie pierwszego zjednoczenia kontynentu europejskiego dokonało średniowieczne chrześcijaństwo łacińskie, ale po wojnach religijnych nadbudowała się na tym fundamencie, między XVI a XVIII w., nowa jedność o charakterze świeckim. Dlatego przestano mówić o christianitas, o cywilizacji chrześcijańskiej, a zaczęto o Europie. Jedność religijną zastąpiła stopniowo jedność kulturowa. Gdy tę z kolei rozdarły nacjonalizmy, nadbudowano nad nią, po przywróceniu pokoju, gospodarczy, ale n