Ukraińska obrona przed rosyjską agresją to więcej niż zbrojna walka w obronie suwerenności. To także obrona zdobyczy Rewolucji godności lat 2013–14, zrywu, który określił cywilizacyjne i polityczne aspiracje ukraińskiego społeczeństwa. Podobnie było w rewolucyjnych latach 1917–21, kiedy kształtowała się nowoczesna ukraińska niepodległość.
Ukraina ze stolicą w Charkowie
Rok 1917 za sprawą radzieckiej historiografii pamiętany jest głównie jako czas obalenia caratu przez rewolucję lutową, a potem przewrót bolszewicki 7 listopada, zwany rewolucją październikową. W opowieści tej nie ma miejsca na odrębną zupełnie i jednocześnie przecinającą się historię rewolucyjnych ruchów w Ukrainie.
Ostatecznie wygrali bolszewicy, podporządkowując w 1921 r. Ukrainę swej władzy. By jednak skutecznie opanować ten kraj, kluczowy składnik upadłego dopiero co Imperium Rosyjskiego, wielkoruscy komuniści uznać musieli odrębność ukraińskiego narodu i ukraińskiej kultury, co wyraziło się w ustroju Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich utworzonego w 1922 r. Lenin zrezygnował z koncepcji państwa unitarnego na rzecz federacji republik mających teoretyczne prawo do wystąpienia (prawo to wykorzystała Ukraina w 1991 r., ogłaszając 24 sierpnia deklarację niepodległości).
Pierwsza dekada istnienia Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej ze stolicą w Charkowie oznaczała rzeczywiście znaczną autonomię polityczną, a zwłaszcza kulturalną, choć oczywiście w ramach ustroju komunistycznego. Mimo tej ideologicznej matrycy w Ukrainie trwało niezwykłe ożywienie w sferze kultury, polegające nie tylko na ukrainizacji instytucji publicznych, ale także rozwoju oryginalnych form literatury, teatru, sztuki, architektury. To wszystko działo się pod hasłami „do Europy!” i „z dala od Moskwy”, przypisywanymi pisarzowi Mykole Chwylowemu (choć w istocie wypowiedział je Józef Stalin w swej krytyce „chwylowyzmu”).
Nie byłoby tego wszystkiego, gdyby nie ukraiński ruch rewolucyjny lat 1917–21, zjawisko niezwykle złożone i wielonurtowe. Rewolucja społeczno-narodowa pod sztandarami Ukraińskiej Republiki Ludowej z postaciami takimi jak Mychajło Hruszewski, Wołodymyr Wynnyczenko i Symon Petlura; ukraiński nacjonalkomunizm popierający cele rewolucji październikowej, ale sprzeciwiający się imperializmowi wielkoruskich bolszewików; masowy powstańczy ruch chłopski i jego ucieleśnienie w postaci anarchokomunisty Nestora Machno, walczącego o wolność ludu z bolszewikami, petlurowcami, białą reakcją rosyjską Denikina i Wrangla oraz reakcją ukraińską spod znaku hetmana Pawła Skoropadskiego.
Czytaj też: Derusyfikacja Ukrainy. Lecą głowy Lenina i sowieckich „przyjaciół”
Dziwny etap w dziejach Ukrainy
Bo w całym tym zamieszaniu nie można też zapomnieć o dziwnym okresie od marca do grudnia 1918 r. Zawarty przez bolszewików pokój brzeski otworzył drogę do okupacji Ukrainy przez wojska niemieckie i austriackie, które w kwietniu 1918 poparły Pawła Skoropadskiego i jego zamach na Centralną Radę kierującą Ukraińską Republiką Ludową.
Nastał czas Hetmanatu – Skoropadski z jednej strony cofnął wszystkie reformy społeczne URL i nie przeciwstawiał się grabieży ukraińskich wsi z żywności przez siły okupacyjne. Z drugiej strony ustabilizował państwo, zyskał uznanie dyplomatyczne i prowadził politykę „miękkiej ukrainizacji”. Za czasów Skoropadskiego powstało wiele ważnych instytucji, jak Ukraińska Akademia Nauk, dziesiątki gimnazjów i bibliotek. Władza hetmana skończyła się jednak tuż po wojnie w listopadzie 1918 r. W grudniu wróciła Ukraińska Republika Ludowa, lata 1919–21 oznaczały nasilenie walk między wszystkimi zaangażowanymi w Ukrainie formacjami zbrojnymi.
Czytaj też: Ordery z Leninem
Taczanki i cekaemy
Ukraińska Republika Ludowa, Machnowszczyzna, Hetmanat wytworzyły własne mitologie, które w mniej lub bardziej aktywny sposób są przywoływane do dziś w ukraińskich debatach o historii i jej znaczeniu dla współczesności. W badaniach podsumowujących pierwszy rok rosyjskiej agresji na Ukrainę większość Ukraińców stwierdziła, że w 1991 r. ich kraj nie odzyskał niepodległości, a współczesna Ukraina jest kontynuacją Ukraińskiej Republiki Ludowej. Z kolei uczestniczący w walkach z rosyjskim najeźdźcą ukraińscy anarchiści niezmiennie nawiązują do Bat’ki Machno i jego dzieła, nazywając pick-upy uzbrojone w karabiny maszynowe lub wyrzutnie rakietowe taczankami – na podobieństwo machnowskich taczanek, czyli konnych dorożek uzbrojonych w cekaemy.
O ukraińskich rewolucjach lat 1917–21 rozmawiam z Agnieszką Lichnerowicz w dziesiątym odcinku podkastu „Rozumieć Ukrainę”, realizowanego przez Fundację TOK FM i Fundację im. Stefana Batorego. Premiera w środę 2 sierpnia o godz. 15.