Archiwum Polityki

Śmierć rewizjonisty

Parę lat temu młody historyk IPN Krzysztof Persak wziął na warsztat sprawę Henryka Hollanda. Owoc swej pracy przedstawił w książce – dziele wybitnym, a w ramach gatunku historia polityczna i policyjna, bliskim doskonałości.

Dwudziestego pierwszego grudnia 1961 r. o godzinie 17.16 zginął, po upadku z wysokości szóstego piętra na trawnik pod blokiem mieszkalnym w centrum Warszawy, 41-letni socjolog i publicysta Henryk Holland. Miało to miejsce w czasie rewizji przeprowadzanej w jego mieszkaniu przez SB, na którą Holland został doprowadzony z aresztu jako osoba, której – parę godzin wcześniej – postawiono zarzut szpiegostwa. Jego śmierć wywołała publicznie ujawniony ferment w ówczesnym establishmencie politycznym i intelektualnym. Wbrew oficjalnemu komunikatowi prokuratury wojskowej, że Holland „targnął się na swoje życie”, dosyć powszechnie uważano, iż został zamordowany: albo esbecy wypchnęli go przez okno, albo dla ukrycia wcześniej dokonanego zabójstwa wyrzucili martwe ciało.

Śmierć Hollanda zarówno przez część ówczesnych uczestników i obserwatorów sceny politycznej, jak i później wielu historyków, została wpisana w proces odchodzenia od Października, a z uwagi na drastyczność wydarzenia uznana nawet za symbol restalinizacji Polski i najbardziej jaskrawy przykład walki toczonej przez biorących górę „zamordystów” z formacją rewizjonistyczną w partii komunistycznej.

Konflikt ten został niezwykle sugestywnie opisany

– acz nie bez wielu uproszczeń – w słynnym eseju Witolda Jedlickiego „Chamy i Żydy”, który ukazał się w paryskiej „Kulturze” równo w rok po tragedii, która rozegrała się przy ul. Nowotki. Esej ten był wielokrotnie przedrukowywany i jest do dziś cytowany. Osoba i osobowość Hollanda w niemal doskonały sposób mieściły się w nakreślonym przez Jedlickiego schemacie Żyda. Pochodził z niezamożnej, spolonizowanej żydowskiej rodziny, należał do lewicowej organizacji syjonistycznej (Haszomer Hacair), później działał w nielegalnej komunistycznej organizacji młodzieżowej.

Polityka 41.2006 (2575) z dnia 14.10.2006; Historia; s. 80
Reklama