W tym roku organizatorzy zaprosili uczestników do rozmowy nad jednym z najważniejszych pytań współczesności: „Czym jest polskość?”.
Polskość w epoce globalizacji
Od początku istnienia festiwal stawia sobie za cel tworzenie przestrzeni do rozmowy o kluczowych sprawach współczesnego człowieka. W czwartej edycji skoncentrowano się na zagadnieniu tożsamości narodowej – jej znaczeniu, granicach i przemianach w globalnym świecie. – „Czym jest polskość?” – odpowiedź na to pytanie wbrew pozorom nie jest ani łatwa, ani prosta – mówił dr Krzysztof Czubaszek, dyrektor Ursynowskiego Centrum Kultury „Alternatywy”, pomysłodawca i dyrektor programowy festiwalu. – Kolejne wybory pokazują rozłam społeczeństwa na dwa „plemiona”, których zdaje się nic nie łączyć. A jednak to, co nas różni, może stać się początkiem rozmowy, nie przepaścią. – Rozmowa o polskości byłaby niepełna, gdybyśmy nie spojrzeli na nią w kontekście globalizacji. Czy kultura, tradycja i język są dla nas kotwicą, która chroni przed wykorzenieniem, czy balastem, który utrudnia nam nadążanie za światem? – dodaje.
Festiwal idei i spotkań
Przez osiem dni odbyło się blisko 40 wydarzeń – debat, spotkań autorskich, koncertów, spektakli i warsztatów dla dzieci. Publiczność mogła uczestniczyć w nich zarówno na żywo, jak i online, co znacząco poszerzyło grono odbiorców. Szczególnym zainteresowaniem cieszyła się promocja książki „Po co nam kultura?”, podsumowującej poprzednią edycję festiwalu. Publikacja zawiera refleksje wybitnych postaci życia kulturalnego – m.in. Andrzeja Seweryna, Jacka Dukaja, Agaty Buzek, Magdy Umer i Daniela Olbrychskiego – nad kondycją współczesnego świata i znaczeniem kultury w naszym życiu.
Debaty, które poruszają
Jednym z pierwszych punktów programu była debata z udziałem prof. Roberta Gwiazdowskiego, Igora Janke i Julii Krysztofiak-Szopy, prowadzona przez Marcina Piaseckiego. Rozmówcy zastanawiali się, czy polskość jest pomocą czy przeszkodą w rozwoju. Wszyscy zgodzili się, że Polakom żyje się dziś coraz lepiej, a w narodzie tkwi gen ryzyka i przedsiębiorczości, który napędza innowacyjność i ambicję. Największym ograniczeniem – jak podkreślali – pozostaje niski poziom zaufania społecznego, utrudniający współpracę i solidarność obywatelską.
W równie pasjonującej dyskusji o genezie polskości, z udziałem prof. Przemysława Urbańczyka i Tomasza Ulanowskiego (moderacja: Dominika Sitnicka), uczestnicy przenieśli się w czasy pierwszych Piastów. Padły zaskakujące ciekawostki historyczne – m.in. o tym, że największy targ niewolników w epoce Piastów odbywał się w… Pradze czeskiej. Rozmowa pokazała, jak wiele wciąż możemy odkrywać o własnych początkach, gdy odważymy się spojrzeć poza mit i kronikarską legendę.
Z kolei Adam Zamoyski w rozmowie z Włodzimierzem Kalickim zwrócił uwagę na fluktuującą tożsamość polską – naszą historyczną niepewność między Wschodem a Zachodem. Podkreślił, że Polacy, jako naród i państwo, raz z pasją dążą do bycia częścią Zachodu, częścią Europy, a potem to pragnienie słabnie. Mówił też, że sarmatyzm, z jego dumą i izolacjonizmem, wciąż w nas żyje.
Muzyka, teatr, emocje
Festiwal oficjalnie otworzyli: dr Krzysztof Czubaszek, dyrektor Ursynowskiego Centrum Kultury „Alternatywy” i dyrektor programowy festiwalu, Robert Kempa, burmistrz dzielnicy Ursynów oraz Sylwia Krajewska, radna m.st. Warszawy, wiceprzewodnicząca Komisji Kultury. Uroczystość uświetnił koncert zespołu Mazowsze pod dyrekcją Jacka Bonieckiego. Artyści zabrali publiczność w muzyczną podróż przez Polskę i Europę, wykonując utwory Tadeusza Sygietyńskiego, słynny „Kujawiak” Henryka Wieniawskiego z tekstem Jana Kiepury, a także pieśni z 27 krajów Unii Europejskiej w ich oryginalnych językach.
W kolejnych dniach emocji dostarczył występ „Popylone pienie” Teatru im. S.I. Witkiewicza – poetycka, muzyczna retrospektywa czterech dekad działalności zakopiańskiej sceny. Publiczność zachwycił również koncert zespołu Ørganek, który połączył energię rocka z przesłaniem o wolności i tożsamości.
Artystycznym finałem festiwalu stała się „Separatka” w reżyserii Joanny Szczepkowskiej, z udziałem jej i Doroty Landowskiej. Intymny spektakl o dwóch kobietach, które spotkają się przypadkiem w szpitalnej Sali, stał się symboliczną metaforą naszych rozmów o polskości – różnorodnej, niejednoznacznej, a jednak zdolnej do porozumienia.
Kobiece, wielokulturowe i religijne wątki
W debacie „Kobiece oblicze polskości” Manuela Gretkowska, Irena Cieślińska i Anda Rottenberg (moderacja: Anna Maruszeczko) mówiły o sile kobiet w historii i kulturze, o mitach, które wciąż nas kształtują, i o nowoczesnym rozumieniu patriotyzmu.
Z kolei prof. Jerzy Bralczyk w rozmowie z dr Grażyną Majkowską przypominał, że język nie tylko opisuje świat, ale kształtuje nasze myślenie o sobie i wspólnocie.
Współpraca polsko-litewska była tematem spotkania z dr Kristiną Sabaliauskaitė, które poprowadził dr Krzysztof Czubaszek. Rozmowa o wspólnym dziedzictwie i dialogu międzykulturowym pokazała, że to, co nas łączy, bywa ważniejsze niż granice historii.
Nie zabrakło także refleksji nad wielokulturowym dziedzictwem Polski. W debacie „Poszukiwanie wspólnej polskości”z udziałem Konstantego Geberta, Jarosława Kurskiego i Shlomo Leshnovolskiego (prowadzenie: Marta Perchuć-Burzyńska) padły pytania o pamięć, tożsamość i gotowość Polaków do uznania różnorodności jako części narodowego dziedzictwa.
Ostatniego dnia ogromne zainteresowanie wzbudziła debata „Czy Polak to katolik?” z udziałem prof. Tadeusza Gadacza, prof. Stanisława Obirka i dra Tomasza Terlikowskiego (prowadzenie: Jacek Tacik). Dyskutowano o tym, jak zmienia się rola katolicyzmu w polskim społeczeństwie i czy można dziś mówić o polskości niezależnej od religii.
Finałem festiwalu było spotkanie z Janiną Ochojską, prowadzone przez Jacka Żakowskiego, podczas którego założycielka Polskiej Akcji Humanitarnej opowiedziała o swoich misjach w strefach konfliktów i o tym, jak solidarność i empatia mogą realnie zmieniać świat.
Refleksja, która łączy
– Chcemy, aby Festiwal Nowe Oświecenie był miejscem otwartej, wolnej od uprzedzeń rozmowy o sprawach ważnych. To przestrzeń, w której spotykają się różne pokolenia, doświadczenia i perspektywy – podsumowuje dr Krzysztof Czubaszek.
Festiwal pokazał, że rozmowa o tożsamości narodowej może być inspirująca, a nie dzieląca. Dzięki połączeniu sztuki, filozofii i debaty publicznej Ursynowskie Centrum Kultury „Alternatywy” po raz kolejny stało się ośrodkiem współczesnego humanizmu.
Festiwal Nowe Oświecenie 2025 udowodnił, że refleksja nad polskością – jej historią, mitami, językiem i wartościami – nie należy do przeszłości. To żywy dialog, który trwa, rozwija się i pomaga zrozumieć, kim jesteśmy dziś – i kim chcemy być jutro.