Tam, gdzie literatura wyłania się z mitu
Recenzja książki: Eleazar Mieletinski, Pochodzenie eposu bohaterskiego
„Pochodzenie eposu bohaterskiego” to dopiero druga książka z bogatego i wartościowego dorobku Eleazara Mieletinskiego (1918–2005), która trafiła do polskiego odbiorcy. Pierwszą była „Poetyka mitu”, przełożona prawie trzydzieści lat temu.
Kim był autor obu wymienionych pozycji? Wielu czytelnikom nie trzeba przedstawiać tej wybitnej postaci, ale dla porządku wypada przypomnieć, że Mieletinski był światowej sławy rosyjskim mitoznawcą, badaczem literatury tradycyjnej i pięknej. Zajmował się głównie analizą mitu, bajki i eposu oraz stałych motywów, które się w nich pojawiają.
Omawiana tu książka należy do wcześniejszych w jego dorobku (1963). Jest próbą połączenia metody komparatystycznej i historycznej, a to wymaga wielkiej erudycji oraz – co oczywiste przy porządkowaniu każdego rozległego materiału – dyscypliny i precyzji myślenia. Według rosyjskiego autora rozwój eposu w literaturach różnych ludów i narodów przechodził przez trzy główne stadia. Pierwsze z nich to forma opowieści w istocie przedepickich, powstających w środowisku społeczeństw tradycyjnych cechujących się myśleniem mitycznym. Drugi etap to epika archaiczna, charakterystyczna dla społeczeństw znajdujących się w okresie tworzenia pierwszych organizmów państwowych Wreszcie epikę klasyczną Mieletinski łączy ze społecznościami posiadającymi zaawansowaną organizację państwową. Najlepszymi przykładami klasycznego eposu są według autora indyjska „Ramajana” i grecka „Iliada”.
Rosyjski badacz w swojej pracy poddaje szczególnej analizie drugi etap rozwoju eposu, czyli epikę archaiczną. Zanim jednak przejdzie do właściwych rozważań próbuje odtworzyć pierwotną świadomość mityczną, która była źródłem nie tylko literatury, ale także religii, sztuki czy pierwotnej wiedzy o przyrodzie i społeczeństwie. Podkreśla, że w światopoglądzie tradycyjnym nie istnieje różnica między pojmowaniem natury i społeczeństwa. Twierdzi dalej, że myślenie mityczne wykształciło dwie formy narracji, które później najsilniej wpłynęły na rozwój epiki bohaterskiej. Pierwsza z nich to opowieść o herosie kulturowym, druga – to pierwotna bajka. Oba te gatunki są charakteryzowane przede wszystkim przez występujący w nich typ bohatera. „Heros kulturowy jest starszy od bogów, jest tworem pierwotnej, synkretycznej mitologii, bliższej twórczości poetyckiej niż religijnej”, s. 27. Nie ma on statusu boga, a w większości przypadków nie był też obiektu kultu. Jest natomiast przede wszystkim twórcą istniejącego porządku rzeczy, tj. ziemi i nieba z ich elementami oraz człowieka i jego instytucji społecznych. Pełni więc funkcję i protoplasty rodzaju ludzkiego, i stwórcy. Z kolei bohater prabajki to pozbawiony indywidualności „pewien człowiek”, uosabiający dowolnego członka wspólnoty. „W dalszym rozwoju centralnej postaci folkloru narracyjnego – pisze Mieletinski – te dwie archaiczne formy typizacji oddziaływały na siebie, prowadząc w rezultacie do pojawienia się prawdziwego bohatera epickiego”, s. 69. W przypadku obu tych gatunków opowieści ważne jest również mityczne tło: mamy tu do czynienia albo z pierwotną epoką tworzenia, albo z wydarzeniami, w których bohatera otaczają duchy lub inne postaci mitologiczne.
W archaicznym eposie bohaterskim działająca główna postać ulega zmianie. Bohater staje się wojownikiem, osobą szczególną, mającą ponadto tej wyjątkowości świadomość. Jest odważny, dysponuje wielką siłą, choć ograniczoną, gdyż jest to moc fizyczna, a nie magiczna. Ma naturę prostolinijną i stale poszukuje ujścia dla swojej energii. Cechuje go jednak także zuchwałość i krnąbrność Autor podkreśla, że „w eposie w naiwny, lecz wyraźny sposób wyraża się wiara w wielką wartość zarówno ludzkiej osoby, reprezentowanej bohatera, jak i wspólnoty, której jest on wcieleniem”, s. 418. Tło epiki archaicznej pozostaje wciąż jeszcze mityczne – bohater zmaga się z duchami, olbrzymami lub potworami – lecz niektórzy wrogowie mają już cechy ludzkie. Dopiero w stadium eposu klasycznego jako kontekst wydarzeń pojawia się wyraźnie historia i społeczność – „epiccy wrogowie […] stopniowo tracili oblicze mitycznych potworów i nabierali cech historycznych wrogów”, s. 427.
Największą część książki rosyjskiego mito- i literaturoznawcy stanowią wnikliwe analizy archaicznej literatury epickiej czterech obszarów etniczno-geograficznych. Chodzi tu mianowicie o karelo-fiński epos bohaterski, eposy ludów Kaukazu (Osetyjczyków, Gruzinów i Ormian), poematy tureckich i mongolskich narodów Syberii oraz sumeryjsko-akadyjski epos o Gilgameszu. Jako materiał porównawczy autor wykorzystał literaturę ustną i pisaną prawie całego świata, m.in. Melanezyjczyków, australijskich Aborygenów, plemion Ameryki Północnej, a także średniowieczny epos rycerski oraz mitologię starożytnej Grecji.
Choć książka Mieletinskiego nie jest pozycją nadmiernie łatwą w odbiorze, trud czytelnika z pewnością się opłaci, a to ze względu na szczególny urok i archetypowość literatur tradycyjnych oraz umiejętność autora ogarnięcia tak obszernej wiedzy.
Eleazar Mieletinski, Pochodzenie eposu bohaterskiego. Wczesne formy i archaiczne zabytki, przekł. Paweł Rojek, NOMOS, Kraków 2009, s. 487.