„Bądź blisko”: Opieka nad chorym w domu – pierwszy szok, pierwsze kroki
Posłuchaj całego rozdziału!
Pamiętaj, nie jesteś sam. Tysiące ludzi w Polsce codziennie staje przed podobnym wyzwaniem. Kluczem do odnalezienia się w tej sytuacji jest wiedza i dobry plan.
Od czego zacząć
Pierwszym i najważniejszym krokiem jest szczera rozmowa z lekarzem prowadzącym lub personelem medycznym ze szpitala. To fundament, na którym zbudujesz cały plan opieki.
Zbierz kluczowe informacje:
Poznaj diagnozę i rokowania. Zapytaj o przewidywany przebieg choroby. Wiedza o tym, czego można się spodziewać – czy stan Twojego bliskiego będzie się stabilizował, pogarszał, czy może ulegał wahaniom – pozwoli Ci lepiej planować i przygotować się na przyszłe wyzwania. Nie bój się zadawać trudnych pytań. Najlepiej miej przy sobie zeszyt, wszystko notuj, bo w natłoku informacji i emocji niektóre rzeczy mogą zwyczajnie ci umknąć.
Określ potrzeby chorego. Ustal, w jakim stopniu Twój bliski jest samodzielny. Czy porusza się sam, czy wymaga pomocy przy wstawaniu? Czy samodzielnie je, myje się, korzysta z toalety? Czy jest w pełni świadomy i komunikatywny?
Odpowiedzi na te pytania zdefiniują zakres Twoich przyszłych obowiązków.
Stwórz zespół opiekuńczy. Opieka nad osobą chorą i niesamodzielną to praca zespołowa. Zastanów się, kto z rodziny lub przyjaciół może Ci pomóc.
Podzielcie się obowiązkami – nawet drobna, ale regularna pomoc (np. robienie zakupów, gotowanie czy po prostu towarzyszenie choremu przez parę godzin) może okazać się nieocenionym wsparciem i odciążeniem.
Oceń swoje możliwości. Bądź ze sobą szczery. Oceń swój stan zdrowia, siłę fizyczną, odporność psychiczną oraz możliwości czasowe i finansowe. Opieka długoterminowa to maraton, nie sprint. Przecenienie własnych sił na starcie jest najprostszą drogą do wypalenia.
Gdy zbierzesz te podstawowe informacje, poczujesz, że chaos powoli ustępuje miejsca uporządkowanemu działaniu. Będziesz wiedzieć, z czym się mierzysz i jakiego rodzaju wsparcia potrzebujesz.
Jak przystosować dom
Bezpieczne i funkcjonalne otoczenie to podstawa komfortu zarówno dla chorego, seniora, jak i dla opiekuna. Odpowiednie przygotowanie przestrzeni domowej ułatwi codzienne czynności pielęgnacyjne i – co ważne – zminimalizuje ryzyko wypadków.
Pokój chorego – centrum domowej opieki
Najważniejszym miejscem staje się pokój, w którym przebywa chory lub osoba wymagająca stałej pomocy. Powinien być zlokalizowany jak najbliżej łazienki i kuchni.
Łóżko. To kluczowy element wyposażenia. Zwykła kanapa czy tapczan nie zdadzą egzaminu. Najlepszym rozwiązaniem jest łóżko rehabilitacyjne (medyczne).
Dlaczego jest tak ważne? Ma regulowaną wysokość, co chroni kręgosłup opiekuna podczas pielęgnacji. Posiada regulowany zagłówek i podnóżek, co pozwala na wygodne i bezpieczne ułożenie chorego, np. w pozycji półsiedzącej do jedzenia. Wyposażone jest w barierki boczne, które zapobiegają upadkom, zaś specjalny materiał, którym pokryty jest materac, chroni przed jego zmoczeniem.
Skąd je wziąć? Łóżko można kupić (także z rynku wtórnego), ale znacznie tańszym i popularniejszym rozwiązaniem jest jego wypożyczenie. Wiele hospicjów, fundacji czy specjalistycznych firm oferuje taką usługę.
Materac przeciwodleżynowy. Niezbędny dla osoby, która stale leży. Zmniejsza ryzyko powstawania bolesnych i groźnych ran, jakimi są odleżyny. Najczęściej stosuje się materace zmiennociśnieniowe (pneumatyczne), które dzięki naprzemiennemu napełnianiu komór powietrzem, zmieniają punkty podparcia ciała.
Organizacja przestrzeni:
- Ustaw łóżko tak, aby był do niego dostęp z trzech stron. Ułatwi to zmianę pozycji ciała, mycie czy zmianę pościeli.
- Usuń z pokoju wszystko, co zbędne: małe dywaniki (ryzyko potknięcia), niepotrzebne meble, ozdoby stojące na podłodze.
- Zadbaj o dobre oświetlenie – główne oraz nocne (łagodne światło).
- W zasięgu ręki chorego (jeśli jest w stanie z nich korzystać) powinny się znaleźć: stolik przyłóżkowy, dzwonek lub telefon do przywołania opiekuna, szklanka z wodą, pilot do telewizora, ulubiona książka.
Niezbędny sprzęt pomocniczy:
Wózek inwalidzki – jeśli chory jest w stanie na nim siedzieć, pozwala na przemieszczanie się po domu i wychodzenie na zewnątrz.
Balkonik lub chodzik – niezastąpiona pomoc dla osób, które mają problemy z utrzymaniem równowagi, ale są w stanie chodzić.
Krzesło toaletowe (sanitarne) – stawia się je przy łóżku. To duże ułatwienie dla chorego, który nie jest w stanie dojść do łazienki, a jednocześnie ma siłę, by usiąść.
Koncentrator tlenu – jeśli lekarz zaleci tlenoterapię w domu. Można go wypożyczyć.
Łazienka
Jeżeli Twój bliski jest w stanie z niej korzystać, wyposaż ją w stabilne uchwyty przy toalecie i prysznicu oraz maty antypoślizgowe – zwiększają wygodę i bezpieczeństwo.
Czytaj także: Rozdział II: Jak okiełznać ból i poradzić sobie z typowymi trudnościami
Pielęgnacja i higiena
Codzienna toaleta to nie tylko kwestia higieny i profilaktyki (np. odleżyn), ale także wyraz bliskości. Odświeżenie ciała polepsza samopoczucie osoby niesamodzielnej. Dla opiekuna zaś to ważny moment obserwacji skóry i reagowania na ewentualne niepokojące zmiany.
Zasady, o których warto pamiętać:
Godność i intymność. Zawsze informuj chorego, co zamierzasz zrobić. Nawet jeśli kontakt z nim jest ograniczony, mów do niego spokojnie i z szacunkiem. Podczas mycia zasłaniaj te części ciała, których w danym momencie nie myjesz. Zamknij drzwi do pokoju.
Regularność. Ustal stałe pory toalety porannej i wieczornej. To wprowadza w życie chorego potrzebną rutynę.
Temperatura. Zadbaj, aby w pokoju było ciepło (ok. 22–24°C). Przygotuj wodę o temperaturze ok. 38–40°C.
Bezpieczeństwo. Wykonuj wszystkie czynności bez pośpiechu; reaguj, jeśli widzisz, że druga osoba odczuwa dyskomfort. Zapewnij sobie stabilną pozycję, by nie nadwyrężać własnego kręgosłupa.
Toaleta osoby leżącej – krok po kroku
Zanim zaczniesz, przygotuj wszystko, czego potrzebujesz:
- Dwie miski z ciepłą wodą (jedna do mycia, druga do płukania).
- Delikatny środek myjący (np. syndet lub pianka myjąca, które nie wymagają spłukiwania).
- Dwie miękkie myjki lub myjki jednorazowe (jedna do górnej części ciała, druga do okolic intymnych).
- Dwa miękkie ręczniki.
- Rękawiczki jednorazowe dla siebie.
- Podkład nieprzemakalny do zabezpieczenia pościeli.
- Kosmetyki pielęgnacyjne (balsam nawilżający lub oliwka, krem ochronny przeciw odparzeniom).
- Czystą bieliznę i ubranie.
- Worek na brudną bieliznę.
Przebieg mycia (nie dłużej niż 20–30 min.):
Zabezpiecz łóżko. Podłóż pod chorego podkład nieprzemakalny, zaciągnij barierki, aby Twój bliski nie spadł.
Twarz, szyja, uszy. Zacznij od twarzy. Użyj czystej wody, bez mydła. Każdą część twarzy myj osobną częścią myjki. Delikatnie osusz skórę.
Klatka piersiowa i brzuch. Odkryj tylko górną część ciała. Umyj ją myjką z dodatkiem środka myjącego, a następnie delikatnie spłucz czystą wodą i dokładnie osusz, zwracając szczególną uwagę na fałdy skórne (np. pod piersiami). Przykryj umytą część ciała czystym ręcznikiem lub kołdrą.
Ręce. Umyj dłonie, przedramiona i pachy. Jeśli to możliwe, zanurz dłonie chorego w misce z wodą. Dokładnie osusz przestrzenie między palcami.
Nogi. Myj nogi w ten sam sposób, co ręce – od stóp w kierunku pachwin. Dokładnie osusz, zwłaszcza między palcami.
Plecy i pośladki. Obróć chorego na bok, plecami do siebie. Pod plecy podłóż ręcznik. Umyj plecy, a następnie pośladki, zwracając uwagę na okolicę kości krzyżowej, najbardziej narażoną na odleżyny. Po umyciu i osuszeniu natłuść skórę pleców oliwką lub balsamem i wykonaj delikatny masaż (oklepywanie), by pobudzić krążenie.
Miejsca intymne. To ostatni etap. Zmień wodę i myjkę. Woda powinna być letnia, myjka nie może być szorstka.
- U kobiet mycie wykonuj w kierunku od wzgórka łonowego do odbytu, by nie przenosić bakterii.
- U mężczyzn należy odciągnąć napletek i dokładnie umyć żołądź.
- Po umyciu zastosuj krem ochronny (np. z tlenkiem cynku), by chronić skórę przed wilgocią.
- Obejrzyj skórę chorego – czy nie jest zaczerwieniona, nie ma odparzeń, otarć lub odleżyn.
- Jeśli to konieczne, załóż czystą pieluchę.
Czytaj także: Rozdział III: Formalności i wsparcie – gdzie szukać pomocy
Higiena jamy ustnej
Jest niezwykle ważna, zapobiega infekcjom i zapewnia komfort. Należy ją wykonywać minimum dwa razy dziennie.
- Jeśli chory jest w stanie, pomóż mu umyć zęby szczoteczką z miękkim włosiem.
- Jeśli nie jest w stanie samodzielnie płukać ust, użyj gąbeczek do higieny jamy ustnej lub gazików nawiniętych na szpatułkę, zwilżonych naparem z szałwii lub specjalnym płynem. Delikatnie oczyść zęby, dziąsła, podniebienie i język. Usta posmaruj wazeliną lub pomadką ochronną.
- Protezy zębowe należy wyjmować na noc, myć i przechowywać w specjalnym pojemniku.
Zmiana pościeli i bielizny osobistej
Zmianę pościeli najlepiej połączyć z poranną toaletą. Można to zrobić nawet wtedy, gdy Twój bliski nie jest w stanie opuścić łóżka.
- Obróć chorego na bok, na jednym brzegu łóżka.
- Zwiń brudne prześcieradło w ciasny rulon wzdłuż pleców chorego.
- Na odsłoniętej części materaca rozłóż czyste prześcieradło, a jego nadmiar również zwiń w rulon i umieść obok tego brudnego.
- Obróć chorego na drugi bok, na czystą stronę pościeli.
- Zdejmij brudne prześcieradło, a czyste rozwiń i naciągnij na materac.
Profilaktyka przeciwodleżynowa
Odleżyny to rany, które powstają w wyniku długotrwałego ucisku i niedokrwienia tkanek. Łatwiej im zapobiegać, niż je leczyć.
Zmiana pozycji. To absolutna podstawa. Zmieniaj ułożenie chorego co 2–3 godziny (np. z leżenia na plecach na leżenie na boku lewym, potem prawym).
Obserwacja skóry. Codziennie podczas toalety oglądaj miejsca szczególnie narażone: kość krzyżową, pośladki, pięty, łokcie, łopatki, biodra. Pierwszym sygnałem jest nieblednące zaczerwienienie.
Pielęgnacja. Skóra musi być zawsze czysta i sucha. Stosuj preparaty nawilżające i natłuszczające oraz kremy ochronne.
Oklepywanie. Delikatne oklepywanie pleców i pośladków pobudza mikrokrążenie (zwróć jednak uwagę, czy nie ma przeciwskazań lekarskich).
Bielizna i pościel. Muszą być wykonane z naturalnych, przewiewnych materiałów. Upewnij się, że prześcieradło jest zawsze dobrze naciągnięte i nie ma na nim okruchów.
Czytaj także: Rozdział IV: Emocje i psychika – zadbaj także o siebie
Odżywianie i nawadnianie
Odpowiednie odżywianie i nawadnianie jest fundamentem także w starszym wieku lub gdy mierzymy się z chorobą. Poprawia samopoczucie, wspomaga gojenie ran i pracę układu odpornościowego. Jednak karmienie osoby leżącej i osłabionej bywa dużym wyzwaniem.
Bezpieczeństwo przede wszystkim: pozycja do karmienia
Największym zagrożeniem podczas jedzenia i picia jest zachłyśnięcie, które może prowadzić do groźnego zachłystowego zapalenia płuc.
- Nigdy nie karm chorego w pozycji leżącej!
Najbezpieczniejsza jest pozycja siedząca lub półwysoka (półsiedząca). Użyj regulowanego zagłówka w łóżku rehabilitacyjnym lub podłóż pod plecy i głowę bliskiego kilka twardych poduszek – co ważne, powinien w tej pozycji pozostać jeszcze ok. 30 minut po posiłku.
- Podawaj jedzenie i picie powoli, małymi porcjami, aby osoba, którą się opiekujesz, miała czas na przełknięcie każdego kęsa i popicie go.
- Nie zmuszaj do jedzenia, nie karm na siłę, nie ponaglaj.
Dieta i konsystencja posiłków
Choroba często zmienia apetyt i upodobania smakowe. Podobne zmiany następują wraz z wiekiem – spada liczba kubków smakowych, zwalnia metabolizm. Stąd posiłki powinny być lekkostrawne, ale bogate w składniki odżywcze.
Dostosuj konsystencję. Jeśli chory ma problemy z gryzieniem lub połykaniem, posiłki muszą mieć formę papkowatą (zmiksowane zupy, warzywa, mięso) lub płynną. Pamiętaj jednak, że nawet płyny mogą być niebezpieczne. Do ich zagęszczania można używać specjalnych preparatów dostępnych w aptekach, które nadają im konsystencję kisielu lub syropu, co ułatwia bezpieczne połykanie.
Małe porcje, ale częściej. Zamiast trzech dużych posiłków, podawaj 5–6 mniejszych. Zadbaj o ich regularność i urozmaicenie
Atrakcyjność posiłku. Dbaj o estetykę podania. Kolorowe, pachnące dania mogą zachęcić do jedzenia.
Nawadnianie – klucz do dobrego samopoczucia
Odwodnienie u osób starszych i chorych następuje bardzo szybko. Prowadzi do osłabienia, zaburzeń świadomości, problemów z krążeniem i zwiększa ryzyko powstawania odleżyn.
- Twój bliski powinien wypijać ok. 1,5–2 litrów płynów na dobę, jeśli nie ma innych zaleceń lekarskich.
- Możesz podawać wodę niegazowaną, ale i słabą herbatę, kompoty, rozcieńczone soki czy ziołowe napary (upewnij się jednak wcześniej, czy zioła nie wejdą w interakcje z lekami!).
- Jeśli Twój bliski ma trudności z piciem, stosuj kubki ze specjalnym ustnikiem albo strzykawki, oczywiście bez igły.
- Płyny podawaj regularnie (małymi łykami) przez cały dzień. Nie czekaj, aż chory sam poprosi o picie, ponieważ osoby starsze często nie odczuwają pragnienia.
- Pamiętaj, że każda sytuacja jest inna. W razie wątpliwości dotyczących diety, trudności z połykaniem czy utrzymującego się braku apetytu, koniecznie skonsultuj się z lekarzem, pielęgniarką lub dietetykiem.
Tu znajdziesz przykładowe diety opracowane przez ekspertów i dopasowane pod konkretne zalecenia.
*
Powyższy tekst jest fragmentem poradnika dla opiekunów domowych osób starszych, chorych i niesamodzielnych, który powstał w ramach akcji „Odchodzić po ludzku”, organizowanej przez POLITYKĘ oraz Puckie Hospicjum pw. św. Ojca Pio. Zachęcamy do pobrania całego poradnika „Bądź blisko”.