Nagrody Historyczne POLITYKI 2021 za 2020 rok
Nagrody Historyczne POLITYKI: Tegoroczne nominacje w kategoriach: pamiętniki, źródła i debiuty
Laureatów Nagród Historycznych za 2020 r. ogłosimy w numerze POLITYKI ukazującym się 19 maja w kioskach i na polityka.pl/nagrodyhistoryczne.
Kategoria Pamiętniki, relacje, wspomnienia
Marek Barański, Wspomnienia 1943–1989, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2020
Szli wolno, widać było, że będą mocno bić” – wspomina 8 marca 1968 r. Marek Barański, wówczas student historii UW. Później również jest ciekawie. Autor razem z Antonim Macierewiczem i… tak, tak Bronisławem Komorowskim drukowali i roznosili ulotki w latach 70. Barański był później drukarzem wydawanego przez Macierewicza „Głosu”. To on podsunął mu pomysł, by z wyżymaczki zrobić powielacz. Antka wspomina dobrze, cóż, jedni na starość mądrzeją, inni wręcz przeciwnie. Taki Adam Michnik na widok roznegliżowanego kolegi, razem z nim internowanego w stanie wojennym, miał krzyczeć, że „najbardziej nie lubi pedalastwa”. Przypis do biografii Adama. Barański, dziś profesor mediewista, pisze również o tuzach polskiej historiografii: Samsonowiczu, Geremku, Zientarze.
MARCIN ZAREMBA
Bohdan Korzeniewski, Było, minęło… Wspomnienia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2020
Po człowieku teatru, wykładowcy i reżyserze spodziewalibyśmy się wybornych anegdot o zakulisowym życiu, o dworujących sobie aktorach i rozjuszonych reżyserach. Śmichów z Melpomeny nigdy przecież za wiele. Jednak nie tym razem, nie tu. Zebrane przez wydawców powstałe w różnym czasie wspomnienia Bohdana Korzeniewskiego to same „gęste” epickie opowieści o tym, co najważniejsze, literatura wspomnieniowa najwyższych lotów. Całość otwierają pasaże o latach dzieciństwa, szkoły i studiów. Autor nie koncentruje uwagi czytelnika na swojej osobie, z czasów uniwersyteckich kreśli fantastyczne sylwetki przedwojennych profesorów. Jedno z ostatnich wspomnień to genialne studium teatru władzy, jej fobii, bizantyńskich manier, które Korzeniewski obserwował z bliska, gdy wyreżyserowaną przez niego sztukę zapragnął zobaczyć Bolesław Bierut ze świtą. Majstersztyk.
MARCIN ZAREMBA
Helena Popek (opr. Leon Popek), Błogosławiona wieś, Wydawnictwo Muzyczne Polihymnia/Instytut Pamięci Narodowej, Lublin 2020
Uwaga wykładowcy antropologii, otrzymujecie dzieło, które powinno obowiązkowo być omawiane na seminariach. Wzorcowy przykład tego, co nazywamy miłością do „małej ojczyzny”. Dla Heleny Popek to wieś Ostrówek, 12 km na wschód od Bugu. Mazurzy zasiedlili ją już w epoce jagiellońskiej, ale 30 sierpnia 1943 r. zniknęła z mapy, wraz z większością mieszkańców, za sprawą banderowców. Pozostała w pamięci autorki. W tym ludzie, zwierzęta, rośliny, barwy, smaki, zapachy. Tłem muzycznym jej pamiętnika mógłby być Vivaldi lub Piazzola – prowadzi go bowiem, podążając za porami roku. Jakie były w tym czasie obowiązki gospodarskie. Jakie obrzędy i rytuały, obyczaje, wierzenia, przesądy i strachy. Jakie potrawy szykowano, jakie stroje noszono, jak się ludzie zachowywali wobec sąsiadów, wobec członków rodzin, wobec kapłanów, wobec dziedziców. Tylko 5 klas podstawówki, ale znakomite oczytanie i piękny, wręcz nowatorski język. Świetna literatura.
MARIAN TURSKI
***
Kategoria Źródła
Dziennik Reni Spiegel. Życie młodej dziewczyny w cieniu Holokaustu, Wydawnictwo Prószyński S-ka, Warszawa 2020
To dzienniczek nastolatki, zapis przeżyć i myśli dziewczyny z Przemyśla. Pozostałby pewnie jednym z wielu szkolnych zeszytów w linie zapisywanych przez dziewczęta z inteligenckich rodzin, gdyby nie to, że Renia zaczęła go pisać w styczniu 1939 r. i kontynuowała jako mieszkanka sowieckiego Przemyśla, a potem jako jedna z podludzi – Żydówka pod władzą Hitlera. Dysponujemy tysiącami wspomnień osób ocalałych z Zagłady, w większości spisanymi lub nagranymi w ostatnich 30 latach. Nieporównanie mniej mamy relacji pisanych na bieżąco, cenniejszych tym bardziej, że oddających opinie i stan ducha autorów w danym momencie. Dziennik wzrusza szczerością uczuć szesnastolatki, dla której pierwsza miłość jest ważniejsza od wojny i wielkiej polityki, ale niewinność i gorące modlitwy nie uchronią jej przed okrutnym losem. Zginęła w lipcu 1942 r., kilka dni po swym ostatnim wpisie w dzienniku.
DARIUSZ STOLA
Aleksandra Leyk, Joanna Wawrzyniak, Cięcia. Mówiona historia transformacji, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2020
Zamieszczone w książce wywiady opowiadają o doświadczeniach transformacji. To nie jest łatwa opowieść. Tytułowe „cięcia” to nie tylko utrata pracy, to także „przecinanie więzi międzyludzkich”, koniec znanego, bezpiecznego świata. 27 opowieści nie tworzy jednowymiarowego obrazu. Odsłaniają także to, co w miejscu pracy było naprawdę ważne dla ludzi. Autorki zadbały, żeby czytelnik nie został tylko z historią osobistą, proponują solidny wstęp o doświadczeniu i pamięci transformacji, w zakończeniu przypominają dzieje zakładów, których pracownicy „wystąpili” w ich książce, a materiał statystyczny pozwala spojrzeć na historię transformacji z jeszcze innej perspektywy.
BOŻENA SZAYNOK
Lucyna Sadzikowska, Krystyna Heska-Kwaśniewicz (opracowanie), Głosy z Ostatniego kręgu. Korespondencja z Konzentrazionslager Auschwitz Józefa Kreta i Zofii Hoszowskiej-Kretowej, Studio NOA Ireneusz Olsza, Katowice 2020
Graficznie to ciąg dalszy „Grypsów” Józefa Cyrankiewicza i Stanisława Kłodzińskiego, nagrodzonych przez POLITYKĘ w 2014 r. Miejsce to samo, czyli obóz koncentracyjny Auschwitz I (Auschwitz II – Birkenau – było miejscem Zagłady, obóz trzeci – Monowitz – wielkim zakładem pracy przymusowej). W tzw. Stammlager Auschwitz ludzie też umierali masowo, niszczeni przez choroby, głód i wycieńczenie, zabijani przez miejscowe SS.
Listy państwa Kretów pokazują jedną z możliwych dróg przeżycia. Rozpiętość nie do opisania w notce. Sięga od paczek żywnościowych po miłość i nadzieję, która przynosi ze sobą nawet ocenzurowana korespondencja od kochanej osoby. Poczucie, że istnieje świat poza drutem kolczastym i ktoś czeka na twój powrót, mogło być najważniejszym powodem, by mimo wszystko przeżyć.
WŁODZIMIERZ BORODZIEJ
***
Debiut w kategorii Prace naukowe lub popularnonaukowe
Anna Dobrowolska, Zawodowe dziewczyny. Prostytucja i praca seksualna w PRL-u, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2020
Historiografia polska od pewnego czasu wyraźnie zaczyna interesować się kobietami, nie tylko arystokratkami i pisarkami, bo to miało miejsce, ale tymi z innych warstw i miejsc, często dość anonimowymi przecież, właściwie niezauważonymi, jakoś wykluczonymi. Ukazała się właśnie książka o „zawodowych dziewczynach”, inaczej mówiąc o pracownicach seksualnych w PRL. Świetnie udokumentowana, znakomicie przygotowana metodologicznie. Autorka po latach studiów, także zagranicznych, przedstawiła dzieło wybitne. Weszła w głąb tematu monograficznie, ale też – inaczej przecież nie mogło być – ukazała reżim powojenny w całej krasie jego hipokryzji, fałszu i dydaktyki społecznej.
WIESŁAW WŁADYKA
Mikołaj Łuczniewski, Berlingowcy w Powstaniu Warszawskim. Walki na Pradze i przyczółku czerniakowskim we wrześniu 1944 roku, Wydawnictwo Replika, Poznań 2020
Film Jana Komasy „Miasto 44” zastępuje młodszym oglądanie „Kanału” Andrzeja Wajdy. Komasa jest prostszy, nasycony efektami specjalnymi. Nie zna subtelności powyżej kina hollywoodzkiego klasy B. Jest u niego scena, kiedy na przyczółku czerniakowskim lądują tzw. berlingowcy, czyli żołnierze 3. Dywizji Wojska Polskiego. Świetnie uzbrojeni, bez śladu doświadczenia w walce w gęsto zabudowanym mieście. Idą na rzeź jak barany i zostają wystrzelani przez wroga w pierwszym starciu. Łuczniewski, klasyczny historyk wojskowości, pokazuje, że tak bywało. Straty 3. Dywizji okazały się horrendalne: zginęło 80 proc. przeprawionych na lewy brzeg. Ale bywało też inaczej. Walczyli u boku powstańców, od nich się uczyli i razem z nimi ginęli. Too late, too little. Ale to nie była ich wina.
WŁODZIMIERZ BORODZIEJ
Katarzyna Rembacka, Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza (1912–1989), Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa–Szczecin 2020
To rzetelna i wyważona historia jednej z ciekawszych postaci z drugiego rzędu komunistycznej elity władzy powojennej Polski. Przedstawia dramatyczne koleje losu Borkowicza, ale i wiele wydarzeń szerszej historii. Możemy lepiej zrozumieć akces młodych do ruchu komunistycznego w II RP. Przypomina fizyczny i psychiczny terror stosowany w obozie w Berezie Kartuskiej (gdzie Borkowicz wykazał się niezłomną postawą pomimo stu dni karceru), tworzenie Dywizji Kościuszkowskiej w ZSRR, błyskawiczne kariery w pierwszych latach powojennych, realia budowy państwa. Wreszcie stopniowe zastępowanie przedwojennych działaczy komunistycznych przez nowe pokolenie aparatczyków.
DARIUSZ STOLA
Zofia Zakrzewska, Cukier krzepi. Propaganda konsumpcji cukruw Polsce w latach 1925–1932, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2020
Barwna opowieść o propagandzie procukrowej w II RP. Cukru było za dużo, więc należało zmienić postawę społeczeństwa wobec białej słodkości. I Zofia Zakrzewska, dobrze dobraną faktografią, opowiada, jak to zrobiono. Zaskakuje informacja o zasięgu działań, autorka pisze oczywiście o prasie czy radiu, ale dowiadujemy się także o grach towarzyskich promujących cukier. Przekaz wysyłano do różnych grup i środowisk (kobiety, harcerze, Żydzi, sportowcy). Janusz Kusociński przekonywał, że „cukier i masaż to tajemnica jego wyczynów sportowych”, plakaty nawoływały: „Matko nie żałuj cukru”, a ze stołów miały zniknąć zamykane na klucz cukierniczki. Dietetyków uspokoi informacja, że pojawiali się także krytycy tej kampanii. Przy lekturze książki można podjadać cukier.
BOŻENA SZAYNOK
***
Nominowało Jury w składzie:
prof. dr hab. WŁODZIMIERZ BORODZIEJ, prof. dr hab. DARIUSZ STOLA, dr hab. BOŻENA SZAYNOK, red. MARIAN TURSKI, prof. dr hab. WIESŁAW WŁADYKA, dr hab. MARCIN ZAREMBA.