Nagrody Historyczne POLITYKI za ROK 2021
Nagrody Historyczne POLITYKI: nominacje w kategoriach prace naukowe, monografie, prace popularnonaukowe, publicystyka
W ubiegłym tygodniu ogłosiliśmy nominacje w kategoriach pamiętniki i źródła (można się z nimi zapoznać na polityka.pl/nagrodyhistoryczne). Już za tydzień, 18 maja, ujawnimy laureatów we wszystkich kategoriach.
Kategoria prace naukowe, monografie
Andrzej Czyżewski
Czerwono-biało- czerwona Łódź. Lokalne wymiary polityki pamięci historycznej w PRL
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego/Instytut Pamięci Narodowej Oddział Łódź, Łódź 2021
Hasło „polityka historyczna” wrzucone do przeglądarki Google ma blisko 10 mln wyników. Pojęcie zrobiło błyskawiczną karierę, choć do użycia weszło relatywnie niedawno. Jednak jego desygnat – manipulowanie pamięcią historyczną w celach politycznych – znany jest od wieków. Rzecz obrosła literaturą przedmiotu, a jej przystępne omówienie zawdzięczamy Andrzejowi Czyżewskiemu. Ale to nie jedyny i nie najważniejszy walor nominowanej książki. Pokazuje ona, jak przez blisko 40 lat PRL w zaciszu gabinetów cenzorzy i dziennikarze, urzędnicy ministerialni i działacze partyjni oraz funkcjonariusze SB robili nam wodę z mózgu: tworzyli pożądane przez władzę narracje, normy wspólnego pamiętania o drugiej wojnie światowej. Czyżewski opisuje, jak to się odbywało w Łodzi: z jednej strony podkreślano czerwony charakteru miasta, z drugiej wymazywano pamięć o łódzkim getcie.
MARCIN ZAREMBA
Marcin Stasiak
Polio w Polsce 1945–1989. Studium z historii niepełnosprawności
TAiWPN Universitas, Kraków 2021
To jest historia, której nikt nie uczy w szkole. To ten paskudny rodzaj przeszłości, o której nie chcemy pamiętać, bo boli i uwiera. „Przerażały nas i rozmiary epidemii, i sam przebieg choroby, wobec której byliśmy niemal bezbronni. Szokujący był widok dziesiątków, setek, tysięcy porażonych, cierpiących dzieci” – wspominał jeden z lekarzy czas epidemii polio w Polsce w latach 50. Marcin Stasiak w niebanalny sposób tę historię opowiada. Dzięki wywiadom i unikatowym archiwaliom udało mu się pokazać przerażenie, jakie wśród rodziców budziła choroba, ból rozdzielenia od rodziny i walkę o możliwość samodzielnego poruszania się. Ale książka pomaga też zrozumieć system, bo pokazuje próby centralnego zapanowania nad kryzysem i specyfikę polskiej szkoły rehabilitacji.
To opowieść o PRL z nowej perspektywy, obrazowa. Jest też ważnym głosem we współczesnej debacie o społecznych kontekstach medycyny w dobie pandemii.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
Anna Wylegała
Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce
Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Reforma rolna była pierwszą z rewolucyjnych zmian, zapoczątkowaną przez komunistyczne władze Polski już jesienią 1944 r., i być może najważniejszą, jeśli wziąć pod uwagę jej dalekosiężne skutki społeczne i gospodarcze, oraz poparcie, które za jej pomocą władze zyskiwały. Nieomal z dnia na dzień setki tysięcy bezrolnych i małorolnych rodzin zyskały (bynajmniej nie za darmo) upragnione nadziały ziemi, zaś historia ziemian została nieodwracalnie przerwana. Budując obraz tych wydarzeń i dzisiejszej pamięci o nich, autorka korzysta umiejętnie z dokumentów archiwalnych, pisanych przed laty pamiętników i z niedawnych relacji – pochodzących zarówno od beneficjentów reformy, jej chłopskich świadków, jak i pozbawionych majątku ziemian. Pokazuje tę wielką zmianę w sposób pogłębiony i zniuansowany, ze zrozumieniem dla różnych aktorów historycznego dramatu, słuchając ich uważnie i z empatią.
DARIUSZ STOLA
***
Kategoria Prace popularnonaukowe
Artur Domosławski
Wygnaniec. 21 scen z życia Zygmunta Baumana
Wielka Litera, Warszawa 2021
Wybieram trzy sceny. Pierwszą ze względów osobistych, bo w kwietniu 2015 r. byłem na wykładzie Zygmunta Baumana dla wiedeńskiej publiczności. Do sali na Karlsplatz wtargnęła bojówka polskich głupoli, wykrzykując brednie. Zamiast treści prelekcji zapamiętałem moje zażenowanie. Scena druga – jesienią 1939 r. Bauman z rodzicami błąka się w pasie granicznym pod Ostrołęką. Tytuł książki odnosi się do jego doświadczenia uchodźcy i emigranta. Scena trzecia to historia wyzwalania się późniejszego autora „Płynnej nowoczesności” z fanatyzmu. Artur Domosławski nie neguje, że młodego Baumana cechowała inkwizytorska żarliwość, że potrafił pisać androny („faszysta trockistowskiego autoramentu”). Nie broni go z gorliwością hagiografa, pokazuje głęboki kontekst wyborów swojego bohatera. Wykorzystał dokumenty, zebrał liczne relacje, z okruchów informacji złożył w całość historię życia jednego z najwybitniejszych polskich socjologów.
MARCIN ZAREMBA
Maciej Górny
Polska bez cudów. Historia dla dorosłych
Wydawnictwo AGORA, Warszawa 2021
Tytuł sugeruje treści niecenzuralne. Czytelnicy lubiący historię spełniającą narodowe oczekiwania, wyłączającą myślenie, nie powinni sięgać po książkę Macieja Górnego. To inna od dotychczasowych opowieść o pierwszej wojnie światowej i polskich drogach do niepodległości. Autor pokazuje niedocenionych aktorów – ówczesne NGS-y: komitety narodowe, garkuchnie, nierzadko prowadzone przez panie z towarzystwa. Dowodzi, że powstawanie niepodległych państw w 1918 r., nie tylko Polski, zostało poprzedzone pracą u podstaw. Ale pokazuje również inny efekt Wielkiej Wojny: erupcję przemocy. Wybijaniu się na niepodległość towarzyszyły pogromy Żydów. Już to jest „niecenzuralne”, a co dopiero docenienie roli Lenina, który sformułował ideę samostanowienia narodów, czyli wykluczył powrót koronowanych głów. Książka dla dorosłych.
MARCIN ZAREMBA
Sylwia Zientek
Polki na Montparnassie
Wydawnictwo AGORA Warszawa 2021
Historia kobiet, malarek, urodzonych w drugiej połowie XIX w., które chciały dla swojej twórczości czegoś więcej aniżeli to, co oferowała im Polska pod zaborami. Otrzymujemy ciekawą, iskrzącą wydarzeniami i emocjami opowieść o Polkach na Montparnassie, o ich miłościach, rodzinach, przyjaciołach, ale także o środowisku najwybitniejszych ówczesnych malarzy, poetów, pisarzy, dla których Paryż był domem. Ciekawe szczegóły (np. francuskie prawo dotyczące stroju kobiet) pozwalają poznać świat, w którym żyły tytułowe bohaterki. Interesująco opowiedziana historia splata się z zamieszczonymi w książce fotografiami dzieł. Po lekturze inaczej spoglądamy na ich obrazy, rozumiemy detale, które się na nich znalazły. Wartością jest całościowa opowieść o malarkach, poprowadzona od domu rodzinnego, przez drogę do wymarzonego Paryża, który świadkuje ich sukcesom, ale i porażkom, przez okres wojny, do czasu odchodzenia i śmierci.
BOŻENA SZAYNOK
***
Kategoria Debiuty w pracach naukowych i popularno naukowych
Maria Ferenc
„Każdy pyta, co z nami będzie”. Mieszkańcy getta warszawskiego wobec wiadomości o wojnie i Zagładzie
Żydowski Instytut Historyczny Warszawa 2021
Getto warszawskie, oddzielone od świata zewnętrznego strzeżonym murem, było głodne nie tylko chleba, ale i informacji. Wobec ścisłej kontroli zwykłych kanałów komunikacji – surowego zakazu posiadania radia, cenzury poczty i zredukowania legalnych gazet do sterowanej przez Niemców tzw. prasy gadzinowej, więźniowie getta wytworzyli alternatywny system pozyskiwania i obiegu informacji, a także specyficzne wzory ich interpretowania. Głównym nośnikiem wiadomości były pogłoski: prawdziwe i fałszywe, optymistyczne lub budzące grozę. Maria Ferenc przedstawia fascynującą i poruszającą historię tego zjawiska. Wykorzystując liczne i różnorodne źródła zebrane w trakcie pracochłonnych badań, w tym zwłaszcza dzienniki, wspomnienia i listy, które czyta wnikliwie, z empatią, ale i krytycyzmem, oraz teorie nauk społecznych i psychologii, pomaga nam lepiej rozumieć zachowania ludzi próbujących przeżyć w nieludzkich warunkach.
DARIUSZ STOLA
Rafał Hetman
Izbica, Izbica
Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021
Poruszający reportaż historyczny o podlubelskim miasteczku, w którym przed wojną Żydzi stanowili ponad 90 proc. mieszkańców. Autor wprowadza do naszej pamięci porozrzucane w źródłach, ale także w rodzinnych opowieściach okruchy wspomnień o dawnej Izbicy, o ludziach („każdy miał imię i nazwisko”), o ich codzienności. Poznajemy miejsca, w których żyli, które były ich domem. Autor rekonstruuje obrazy przedwojennej Izbicy: „rynku z synagogą zamiast kościoła”, szkoły, dnia targowego. Pokazuje politykę wkraczającą w życie miasteczka z hasłami o niekupowaniu u Żydów. Wojenne rozdziały, rok po roku, opowiadają wyrwanym ze wspomnień szczegółem, jak zgładzono żydowski świat Izbicy. Książka opisuje ocaleńców, przypomina ich imiona, losy w czasie Zagłady i po zakończeniu wojennego koszmaru. Opowiada o Izbicy, „w której żadnych Żydów już nie ma, są za to ich domy” i o pamięci „pełnej uproszczeń”.
BOŻENA SZAYNOK
Beniamin Czapla
Antoni Patek. Zegarmistrz królów
Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 2021
Szczęśliwi polscy posiadacze zegarka marki Patek Philippe nie zawsze zdają sobie sprawę, że ta słynna marka to dzieło polistopadowego migranta, który do Szwajcarii przybył 200 lat temu bez grosza przy duszy. Beniamin Czapla przywraca pamięć o polskim współzałożycielu firmy. Rekonstruuje życie Patka, który zerwał z losem skazanego na obóz dla uchodźców żołnierza-migranta i zdecydował się w obcym mu świecie zacząć życie od nowa, jako biznesmen. Czapla prowadzi opowieść dwutorowo: dla ciekawych życia szwajcarskiej Polonii i dla tych, których pociąga historia rozwoju genewskiego zegarmistrzostwa i sukcesu firmy. Są więc i Mickiewicz, i Towiański, ale także fałszerze wykorzystujący pragnienie tych, którzy chcieli pochwalić się wyjątkowym zegarkiem z polskim orłem na kopercie i szwajcarskim mechanizmem w środku.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
Nominowało Jury w składzie:
dr hab. BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
prof. dr hab. DARIUSZ STOLA
dr hab. BOŻENA SZAYNOK
red. MARIAN TURSKI
prof. dr hab. WIESŁAW WŁADYKA
dr hab. MARCIN ZAREMBA