Nagrody Historyczne POLITYKI 2023 za rok 2022
Nagrody historyczne 2023: nominacje za prace naukowe, popularnonaukowe i debiuty
Kategoria Prace naukowe, monografie
Bartłomiej Kapica, Władysław Bieńkowski. Biografia polityczna, Instytut Pileckiego, Warszawa 2022
Biografia polityka, człowieka niezwykłego. Komunista, jeden z liderów okupacyjnej PPR, bliski współpracownik Władysława Gomułki. Po wojnie wysoki rangą dygnitarz partyjny i rządowy, po 1948 r. odsuwany w ramach walki z „odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym”. Po Październiku ’56 wrócił do wielkiej polityki, ale na krótko, nie mieścił się w coraz bardziej dogmatycznym kursie Gomułki. Kiedyś jeden z najważniejszych ideologów partyjnych; został z tej partii usunięty w 1969 r. za poglądy i publikacje u Jerzego Giedroycia. Ta ewolucja doprowadziła Bieńkowskiego do pozycji demokratycznej.
Autor w swojej nadzwyczajnie sumiennej książce dał znakomity wgląd w kulisy polityki tamtych czasów, w gąszcz intryg i personaliów, w grę interesów i zawirowań taktycznych.
WIESŁAW WŁADYKA
Łukasz Bertram, Bunt, podziemie, władza. Polscy komuniści i ich socjalizacja polityczna do roku 1956, Wydawnictwo Naukowe Scholar i Kultura Liberalna, Warszawa 2022
Temat komunistów nie miał w Polsce szczęścia do autorów. W okresie PRL stosunek do nich był jednocześnie afirmatywny i zafałszowany. Po 1990 r. wahadło wychyliło się w drugą stronę, znów nie brakowało zafałszowań, dawał się odczuć deficyt socjologicznego rozumienia. Nie było chęci wniknięcia w ich motywację, kulturę polityczną, socjalizację do polityki. Przeważały stanowiska łatwo generalizujące bądź studia przyczynkarskie, biografie jednostek. Inna sprawa, że przedwojenni komuniści w mniejszym stopniu przyciągali uwagę niż ci powojenni. Dominowała diagnoza zaczadzenia, zakażenia rewolucyjną chorobą, etykieta żydokomuny. Łukasz Bertram, badając trajektorię poszczególnych losów, stworzył grupowy portret polskich komunistów. Byli dziećmi swojej epoki. Nie diabłami, nie aniołami, ludźmi z krwi i kości.
MARCIN ZAREMBA
Sławomir Łotysz, Pińskie błota. Natura, wiedza i polityka na polskim Polesiu do 1945 roku, TAiWPN Universitas, Kraków 2022
To nowatorskie spojrzenie na dzieje Polski i regionu z perspektywy historii środowiskowej, czyli splecionych dziejów człowieka i przyrody. To fascynujące dzieje politycznych zmagań o losy nieistniejącego już dzisiaj świata mokradeł Polesia i żyjących w symbiozie z nimi Poleszuków.
Sławomir Łotysz pewnie porusza się tak w obszarach historii medycyny, jak historii wojskowości czy wyobrażeń społecznych. Równie uważnie przygląda się procesom orientalizacji Polesia jako regionu „na kresach”, także politycznym przepychankom i naukowym debatom wokół niezrealizowanej ostatecznie w II RP idei nowej „poleskiej Holandii”.
W książce wybrzmiewają nasze współczesne lęki. Przed suszą, ociepleniem klimatu, wreszcie – błędnymi decyzjami ludzi, którzy myślą wciąż w kategoriach „postępu” albo tylko własnego politycznego zysku.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
Ewa Koźmińska-Frejlak, Po Zagładzie. Praktyki asymilacyjne ocalałych jako strategie zadomawiania się w Polsce (1944/45–1950), Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2022
Wyjątkowa i interesująca opowieść o „żydowskich Polakach” na progu powojennego świata. W jej centrum jest zrozumienie decyzji, które podejmowali w „długim cieniu Zagłady”. Wojna się skończyła, ale bohaterowie tej książki nie doświadczają spokoju i bezpieczeństwa, życia „u siebie”, w swoim Domu. Zamiast tego muszą podjąć kolejne wyzwanie, nowy wysiłek „zadomawiania się”. Książka opisuje praktyki asymilacyjne, które mają złagodzić poczucie obcości. Po raz pierwszy poznajemy zjawisko powojennych konwersji w oparciu o nowe, niewykorzystane dotąd źródła, historię zmiany nazwisk i nadzieję na „nowe życie” czy losy małżeństw mieszanych. Autorka pokazuje, że część bohaterów podjęła wszystkie przedstawione praktyki. Jednak w sytuacji, kiedy o przynależności decydowała „zbiorowość dominująca”, konkluzją badań jest także stwierdzenie o ich umiarkowanej skuteczności czy wręcz fiasku.
BOŻENA SZAYNOK
Kategoria Prace popularnonaukowe
Andrzej Brzeziecki, Kocio, Kozioł, Senator. Biografia Krzysztofa Kozłowskiego, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2022
Był politykiem, ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, senatorem kilku kadencji. Ale przede wszystkim redaktorem z ulicy Wiślnej, czyli w „Tygodniku Powszechnym”. Piśmie, które w PRL odegrało wielką rolę jako głos katolików świeckich, jako swoista legalna opozycja, jako schronienie dla wielu autorów i wielu tekstów. Krzysztof Kozłowski był centralną postacią w prowadzeniu takiej polityki. Jak sam mówił, „Tygodnik” był instrumentem politycznym.
Andrzej Brzeziecki napisał świetną książkę, przedstawiając kompletną biografię Redaktora, z historią rodzinną, osobistą, zawodową i przyjacielską. Dając wyraz swojemu szacunkowi, obrazu nie przesłodził, niczego nie kamuflował, a życie przyniosło Kozłowskiemu także wiele przykrości i rozczarowań.
WIESŁAW WŁADYKA
Włodzimierz Mędrzecki, Odzyskany śmietnik. Jak radziliśmy sobie z niepodległością w II Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022
To oryginalna synteza dziejów Polski międzywojennej. Umiejętnie wyważa ich społeczno-gospodarcze i polityczne aspekty, stawiając na pierwszym planie warunki cywilizacyjne, które zakreślały pole możliwości nowego państwa i jego mieszkańców. Podkreśla wewnętrzne zróżnicowanie kraju: etniczne, regionalne, ekonomiczne i polityczne. Pokazuje także realia „Polski lokalnej i drobnotowarowej”, w której żyła większość obywateli. Napisana bogatą polszczyzną, w klarowny sposób prowadzi nas poprzez zawiłości historii dwudziestolecia, daje pogłębioną analizę głównych wydarzeń politycznych, pokazuje długofalowe skutki ówczesnych decyzji. Nie lukruje obrazu II RP, ale potrafi docenić jej osiągnięcia. Autor, znawca historii II RP, łączy spojrzenie z wysokiej perspektywy ze zbliżeniami na detale; pokazuje też ówczesną Polskę na tle innych krajów, zwłaszcza w naszej części Europy.
DARIUSZ STOLA
Tomasz Potkaj, Akwarium. Opowieść o Związku Literatów Polskich w PRL, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022
„Tutaj każdy sobie siurka ze swojego Jalu Kurka”, „Tu w spokoju co niedziela czytam felieton Kisiela” – te i inne rymy „zdobiły” drzwi łazienki w słynnym „literackim kołchozie” w Krakowie na Krupniczej w 1945 r. Nowa władza w sposób jawny i nieskrępowany korumpowała: kupowała pisarzy mieszkaniami (a nawet domami), przywilejami (gosposie), wysokimi nakładami publikacji. By byli – jak herbertowscy ornamentatorzy – usługowi. Książkę Tomasza Potkaja o Związku Literatów Polskich czyta się jednym tchem, pełno w niej anegdot i facecji w rodzaju menu literackiego: Pigoń w sosie, Brezy w śmietanie, Kisiel katolicki. Ale i ze smutkiem, bowiem wielu z tych luminarzy zostało „heglowsko ukąszonych”, ale też zwyczajnie kupionych.
MARCIN ZAREMBA
Aleksandra Szarłat, SPATiF. Upajający pozór wolności, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2022
Historia wyjątkowego miejsca na mapie powojennej Warszawy opowiedziana od lat 50. do współczesności. Opisuje świat, z którego przychodzono do klubu, pokazuje, jak potrzeba wspólnoty, rozmowy, trudna w peerelowskich ciasnych mieszkaniach, doprowadziła do stworzenia „wyspy wolności”. Za jej drzwiami zostawiano „biedną i niewesołą” rzeczywistość i wkraczano w świat „kolorowych ptaków”, artystów, pisarzy („Jakby sam Mickiewicz przyszedł na kieliszek”). Książkę zapełniają zdarzenia, ciekawi ludzie, ich rozmowy, osobiste historie, przyjaźnie, miłości, dramaty, sprawy zawodowe. Rzetelna kwerenda, wywiady pozwalają odtworzyć nieuchwytną atmosferę, setki bon motów, anegdot. Książka pokazuje także ciemniejszą stronę klubu: donosy, osobiste dramaty. Fascynująca opowieść o ważnym fragmencie historii społecznej Warszawy.
BOŻENA SZAYNOK
Debiuty w pracach naukowych i popularnonaukowych
Tomasz Leszkowicz, Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2022
Obecne w publicznym dyskursie krytykowanie przeciwników politycznych za ich rzekomy nihilizm narodowy czy antygermańska fobia nie wzięły się znikąd. Stanowiły esencję „wychowania na tradycjach” w ludowym Wojsku Polskim. Główny Zarząd Polityczny WP (jego szefami byli m.in. generałowie Piotr Jaroszewicz, Edward Ochab i Wojciech Jaruzelski) robił wiele, by żołnierze, oficerowie, a także cywile żyli w przekonaniu, że w czasie drugiej wojny światowej byliśmy „zieloną wyspą”, że Polacy nic innego nie robili tylko „walczyli za naszą i waszą”. Pokazaniu polskiej drogi od Lenino do Berlina służyły obchody rocznic, gabloty pamięci, artykuły w prasie, publikacje książkowe i produkcje filmowe. Tomasz Leszkowicz przebadał w sposób rzetelny i wyczerpujący całą tę politykę historyczną. Zaskakujące, jak długo pozostaje ona „wiecznie żywa”.
MARCIN ZAREMBA
Paweł M. Mrowiński, Egzekucje publiczne w okupowanej Warszawie. Ujęcie performatywne, Instytut Pileckiego, Warszawa 2022
To próba nowego spojrzenia na przemoc w okupowanej Polsce. Zazwyczaj uwaga historyków koncentruje się na ofiarach i sprawcach przemocy. Autor wybrał inną perspektywę. Inspirując się pracami Michela Foucault oraz teoretykami performatyki, skupia się na samym akcie publicznej egzekucji oraz świadkach tego swoistego teatru śmierci. Stara się szczegółowo odtworzyć przebieg poszczególnych egzekucji, poszukując w nich elementów rytualizacji: od czerwonych plakatów na murach i ogłoszeń wykrzykiwanych przez uliczne szczekaczki, poprzez kondukt skazanych i egzekucję aż po upamiętnienie. Zwraca uwagę na wszystkie detale decydujące o teatralizacji: czas egzekucji, zatrzymanie ruchu na ulicach, ubiór skazańców. Analizowane przykłady każą nam zastanowić się nie tylko nad problemem odwetu, ale także oswojenia z publicznym rytuałem karania śmiercią, który zniknął z ulic Warszawy w XIX w.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
Tomasz Zyśko, Siłą wyciągnięci z bunkrów. Wszystkie sekrety pewnego zdjęcia z getta warszawskiego, Wydawnictwo ZNAK HORYZONT, Kraków 2022
Jürgen Stroop, generał SS, który zmiażdżył powstanie w getcie warszawskim – na zakończenie wysadził w powietrze wielką synagogę. Potem sporządził raport o swoim „zwycięstwie” dla przełożonego Heinricha Himmlera. Dołączył do niego 52 zdjęcia. Słynne, na których widzimy butnych Niemców i upodlonych Żydów. Żydów w przedostatniej chwili życia: wyciąganych z bunkrów, upokorzonych, skaczących z pięter płonących domów. Kilka z tych zdjęć jest szczególnie ikonicznych. Chyba najbardziej to, na którym – z dużą grupą w tle – na pierwszym planie widzimy chłopczyka w czapeczce z daszkiem, w krótkich spodenkach, z podniesionymi rączkami. Tomasz Zyśko wykonał pracę detektywa. Zebrał (chyba) wszystkie dotychczasowe publikacje, sam dotarł do wielu źródeł i napisał książkę o postaciach widocznych na zdjęciu. Spróbował odtworzyć ich przeszłość, rodowód i ich los. Również esesmana z karabinem wycelowanym w chłopca. Świetnie napisana książka. W sam raz na właściwy czas.
MARIAN TURSKI
Jakub Gałęziowski, Niedopowiedziane biografie. Polskie dzieci urodzone z powodu wojny, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2022
To przejmująca, odważna opowieść, wprowadzająca do naszej wiedzy o wojnie nowy, ważny, zmarginalizowany dotąd temat. Na początku była wojenna przemoc seksualna, cierpienie i samotność kobiet nią doświadczonych. A potem rodziły się dzieci wrogów, dzieci wojennych, zakazanych miłości, dzieci niechciane albo kochane mimo wszystko. Książka spogląda na samotne matki i dzieci z wielu perspektyw: państwa, Kościoła, środowiska, rodziny, prawa, systemu opieki, trudnej codzienności. Za ponad 600-stronicową opowieścią stoi wielka praca, znalezione w archiwach odpryski informacji, poszukiwania w kulturze. Pozbierane wywiady oddają głos wojennym dzieciom. Wrażliwość autora dobrze prowadzi czytelnika po dramatycznych, intymnych historiach, częścią książki są opowieści o powojennych aborcjach. Autor nie ucieka od kwestii etycznych. Pokazuje także, jak ważni są ludzie, którzy wbrew społecznemu tabu potrafią zawsze dostrzec skrzywdzonego człowieka.
BOŻENA SZAYNOK
***
Nominowało Jury w składzie: dr hab. BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA, prof. dr hab. DARIUSZ STOLA, dr hab. BOŻENA SZAYNOK, red. MARIAN TURSKI, prof. dr hab. WIESŁAW WŁADYKA, dr hab. MARCIN ZAREMBA.