Dziś prezentujemy postać Stanisława Marcina Ulama (1909-1984), wybitnego matematyka i fizyka. Urodził się 13 IV 1909 r. we Lwowie. Był synem Józefa, zamożnego adwokata, doktora nauk prawnych, i Anny z Auerbachów.
Okres I wojny światowej spędził z rodziną w Czechach i Austrii. W l. 1919–27 uczył się w gimnazjum we Lwowie, gdzie zdał maturę. Mimo namów rodziców, by podjął studia prawnicze, studiował matematykę i fizykę na wydziale ogólnym Politechniki Lwowskiej. Od początku studiów zajął się pracą naukową. Uczestniczył m.in. w Zjeździe Matematyków Polskich w Wilnie (1931) oraz Międzynarodowym Kongresie Matematyków w Zurychu (1932). Uwzględniając swój dorobek naukowy, po kilku tygodniach przygotowań napisał w ciągu jednej nocy pracę magisterską Z teorii produktów kombinatorycznych. Działanie zwane „produktowaniem” zanalizował tam na tle zagadnień teorii mnogości, teorii grup, topologii, geometrii przestrzeni metrycznych, kombinatoryki, teorii miary związanej z rachunkiem prawdopodobieństwa. Po latach żałował, że jej nie opublikował, gdyż zawierała szkic tego, co potem stało się teorią kategorii. Dorobek przy magisterium był imponujący: 11 referatów na posiedzeniach PTM, 2 komunikaty na zjazdach i 12 opublikowanych prac. W pół roku później uzyskał doktorat na podstawie pracy O teorii miary w ogólnej teorii mnogości (1933), tematycznie związanej z wynikami S. Banacha i K. Kuratowskiego (promotora) z teorii miary, która wzbudziła zainteresowanie w świecie naukowym. Zawierała trzy, dziś klasyczne, twierdzenia o alefach mierzalnych, które wtedy stanowiły ważny krok w badaniach hierarchii mocnych typów teorii mnogości. Inne prace młodego Ulama były cytowane w monografii Kuratowskiego Topologie. Znane jest z tego okresu twierdzenie Borsuka-Ulama o antypodach („Fundamenta Mathematicae” 1933). K. Borsuk udowodnił to twierdzenie, zaś jego sformułowanie pochodzi od Ulama. Młody Ulam stał się aktywnym członkiem lwowskiej szkoły matematycznej, której ośrodkiem intelektualnym i towarzyskim była Kawiarnia Szkocka. W 1934 r. odwiedził uniwersytety w Wiedniu i Cambridge oraz Eidgenössische Technische Hochschule w Zurychu. W 1935 r. J. von Neumann zaprosił go do współpracy w Institute for Advanced Study w Princeton (USA). Do 1939 r. każdego lata wracał do Lwowa.
W Ameryce wykładał na wielu uniwersytetach, m.in. na Harvard University, Wisconsin University w Madison i Californian University. W l. 1944–55 pracował w Laboratorium Atomowym w Los Alamos, później był tam doradcą naukowym. W tym czasie stał się faktycznym twórcą bomby wodorowej. Obalił błędną teorię jej pomysłodawcy E. Tellera, zaproponował poprawny sposób konstrukcji zapalnika. W l. 1967–76 był dyrektorem Zakładu Matematyki na University of Colorado w Boulder. Od 1974 r. był związany z University of Florida. Opublikował ponad 150 prac oraz książki: A Collection of Mathematical Problems (1960), Mathematics and Logic, Retrospect and Prospect (1968, z M. Kacem), Adventures of a Mathematician (1976).
Jego lwowskie prace dotyczyły teorii mnogości, podstaw matematyki i topologii, część była poświęcona analizie funkcjonalnej, teorii grup i teorii prawdopodobieństwa. Współpracował wtedy ze S. Mazurem i J. Schauderem (wyniki w monografii E. Hille’a Functional Analysis and Semi-Groups, 1948). W następnym dwudziestoleciu ogłosił ponad 20 prac z teorii mnogości, podstaw matematyki i topologii. W teorii ergodycznej i teorii miary wspólnie z J.C. Oxtobym udowodnił w 1941 r. podstawowe twierdzenie o grupie homeomorfizmów sfery n-wymiarowej w (n+1)-wymiarowej przestrzeni euklidesowej. Wraz z C.J. Everettem zapoczątkował w 1948 r. serię prac o procesach kaskadowych. Wspólnie z E. Fermim i J. Pastą zapoczątkował w 1955 r. teorię systemów nieliniowych, z których się wywiodła teoria solitonów w fizyce. Kilka jego prac dotyczyło teorii grup i probabilistyki. Wiele wyników dotyczy zastosowania komputerów do problemów matematyki i fizyki matematycznej. Był twórcą metody Monte Carlo, stosowanej do modelowania matematycznego procesów nader złożonych. Późniejsze badania Ulama ściśle wiązały się z fizyką matematyczną, mechaniką statystyczną i reakcjami termonuklearnymi.
Matematyka była dla niego narzędziem badania przyrody, nie cenił jej jako sztuki dla siebie samej. Miał zdolność korzystania ze statystyki i komputerów. Część jego prac z Los Alamos jest nadal objęta tajemnicą, co świadczy o znacznym udziale w konstrukcji bomby atomowej.
Jak zaznaczył w swojej autobiografii, ukształtowało go trzech uczonych: S. Banach, E. Fermi i J. von Neumann. Utrzymywał stałe kontakty z matematykami w kraju. Był członkiem wielu akademii nauk, konsultantem Komitetu Doradczego ds. Naukowych prezydenta J. Kennedy’ego. Otrzymał liczne wyróżnienia, m.in. doktoraty honoris causa uniwersytetów w Wisconsin, Pittsburgu i Nowym Meksyku.
Zmarł nagle w 1984 r. na atak serca w pełni sił umysłowych. Pisał nową książkę o otwartych problemach z pogranicza matematyki, fizyki i biologii. Część uratował D. Mauldin w pracy Mathematical Problems and Games („Advances in Applied Mathematics” 1987).
Profesor Bolesław Orłowski
Więcej na: https://ipn.gov.pl/pl/giganci-nauki-pl
Materiał przygotowany przez IPN