Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Nauka

Zastrzyk strachu

Szczepionkowa panika: szczepić czy nie?

Najwięcej osób niepozwalających na szczepienie dzieci to mieszkańcy dużych miast Najwięcej osób niepozwalających na szczepienie dzieci to mieszkańcy dużych miast Getty Images / Getty Images/FPM
Czy w Polsce powinno się zmuszać rodziców do szczepienia dzieci? Nowelizowana właśnie ustawa podtrzymuje ten obowiązek.
W Polsce przybywa ok 3 tys. niezaszczepionych dzieci rocznie.Getty Images/Getty Images/FPM W Polsce przybywa ok 3 tys. niezaszczepionych dzieci rocznie.

Nowelizacja ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych czeka właśnie na podpis prezydenta. W trakcie prac nad nią pojawiały się głosy, że zmienione prawo umożliwia inspektorom sanitarnym zmuszanie do szczepienia dowolnymi preparatami każdego dorosłego człowieka. W rzeczywistości nowe przepisy niczego nie zmieniły, pozostawiając obecny od dawna w polskim prawie obowiązek szczepień dzieci i młodzieży, a także osób dorosłych w razie epidemii. To też jednak nie podoba się niektórym, domagającym się w tej kwestii dobrowolności.

Powikłania i skutki

W Polsce mamy listę bezpłatnych szczepień obowiązkowych – prawie wszystkie przeznaczone są dla dzieci i młodzieży (do 19 roku życia), a pozostałe dla grup ryzyka (m.in. pracowników służby zdrowia). Co komu i kiedy należy podać określa tzw. kalendarz szczepień ustalany przez Główny Inspektorat Sanitarny i zatwierdzany przez Ministerstwo Zdrowia. Obecnie lista obowiązkowych szczepień obejmuje 10 chorób (plus 2 dodatkowe dla osób z grup ryzyka), a pierwsze zastrzyki wykonuje się już 24 godziny po przyjściu na świat dziecka (wirusowe zapalenie wątroby typu B, popularnie zwane żółtaczką, i gruźlica). W ciągu pierwszego półtora roku życia aplikuje mu się w sumie sześć różnych szczepionek.

Część rodziców buntuje się przeciwko temu prawnemu obowiązkowi, którego każde niewykonanie zagrożone jest karą grzywny (do 1500 zł). Taki zapisany w prawie przymus nie istnieje w krajach Europy Zachodniej czy Stanach Zjednoczonych. Ale np. w USA, żeby zapisać dziecko do przedszkola czy szkoły, trzeba przedstawić potwierdzoną listę szczepień.

Przeciwnicy obowiązku szczepień powołują się na przysługujące rodzicom prawo wolności wyboru, przede wszystkim ze względu na możliwość wystąpienia powikłań poszczepiennych. Zwolennicy odpowiadają zaś, że dzięki masowym akcjom szczepień udało się radykalnie ograniczyć lub wyeliminować wiele groźnych chorób. Argumentują, że odsetek powikłań poszczepiennych jest nieduży, a skutki chorób, przed którymi zastrzyki zabezpieczają, są nieporównanie groźniejsze. Przede wszystkim zaś efektywność eliminacji chorobotwórczych mikrobów zależy od tego, ile osób się zaszczepi – im więcej, tym lepiej. W Polsce 95–98 proc. ludzi poddaje się obowiązkowym szczepieniom, dzięki czemu jesteśmy w światowej czołówce. Czy gdyby nie ustawowy obowiązek, odsetek ten byłby równie wysoki?

Panika nie zanika

Dyskusja – zmuszać do zastrzyków czy nie – zapewne nie stałaby się tak gorąca, gdyby nie narastająca od kilkunastu lat antyszczepionkowa panika. Opór wobec szczepionek nie jest niczym nowym – pierwsze organizacje zwalczające ten wynalazek powstawały już w XVIII i XIX w., m.in. z pobudek religijnych. Wydawało się jednak, że wraz z postępem medycyny i rosnącym bezpieczeństwem tego typu preparatów, szeregi przeciwników szczepień będą szybko topniały. A już na pewno wątpiących przekonają ogromne sukcesy, jakie udało się odnieść w XX w. dzięki zbawiennym zastrzykom.

W 1980 r. zniknęła czarna ospa, zbierająca wcześniej obfite śmiertelne żniwo. Z kolei szczepionka na polio wyeliminowała tę chorobę w Ameryce i Europie, co spowodowało, że kilkadziesiąt tysięcy dzieci nie staje się każdego roku kalekami.

A jednak od lat 90. XX w. niechęć do szczepionek systematycznie rośnie. W 2010 r. Kalifornia odnotowała 5,2 tys. przypadków krztuśca (ostrej choroby zakaźnej wywoływanej przez bakterie), najwięcej od ponad pół wieku. W tym roku nastąpił zaś 13-krotny wzrost, w porównaniu z 2011 r., liczby przypadków tej choroby w stanie Waszyngton. Prof. Steven Salzberg z Johns Hopkins University, wybitny specjalista od chorób zakaźnych, tak komentuje te dane na swoim blogu: „z powodu antyszczepionkowej histerii Stany Zjednoczone znajdują się w środku największej epidemii krztuśca od 70 lat”. W innych rejonach Ameryki wybuchają z kolei lokalne epidemie odry. Podobnie dzieje się w Wielkiej Brytanii. A wszystko to spowodowane jest wzrostem liczby osób odmawiających szczepienia dzieci na te choroby.

Polskie szacunki wskazują, że najwięcej osób niepozwalających na zaszczepienie dzieci znaleźć można wśród mieszkańców dużych miast: Poznania, Gdańska, Krakowa, Lublina, Białegostoku i Warszawy. – Nie jest ich wprawdzie dużo, w całym kraju przybywa ok. 3 tys. niezaszczepionych dzieci rocznie, ale liczba ta powoli rośnie. Skutek może być taki, że za 10 lat dojdzie do tzw. epidemii wyrównawczej (np. odry) wśród kilkudziesięciu tysięcy osób, które przez nadchodzącą dekadę nie otrzymają zastrzyków – mówi dr Paweł Grzesiowski z fundacji Instytut Profilaktyki Zakażeń. Zlecone przez nią w grudniu 2011 r. badania opinii publicznej pokazują na szczęście, że odsetek osób opowiadających się za szczepieniami jest w naszym kraju nadal bardzo wysoki i wynosi 92 proc. (choć zastrzyki chroniące przed grypą akceptuje już tylko 62 proc.). Sytuacja ta może się jednak zmienić.

Skąd bierze się narastający opór przeciw szczepieniom? Ma on dwóch głównych bohaterów: pierwszy to Andrew Wakefield, mało znany brytyjski chirurg specjalizujący się w chorobach układu pokarmowego, a drugi to tiomersal (w USA występujący pod nazwą thimerosal), czyli substancja konserwująca zawierająca rtęć (a dokładnie jej organiczny związek zwany etylortęcią).

26 lutego 1998 r. dr Wakefield wystąpił na konferencji prasowej w Londyńskim Royal Free Hospital School of Medicine, podczas której poinformował dziennikarzy, że istnieje „uzasadnione podejrzenie” związku między potrójną dziecięcą szczepionką MMR (przeciw odrze, śwince i różyczce) a autyzmem. Dwa dni później prestiżowe czasopismo medyczne „The Lancet” opublikowało artykuł na ten temat, którego głównym autorem był ów brytyjski chirurg. Dowodził, że przewlekłe zapalenie jelita grubego u dzieci jest związane z autyzmem. A obydwie choroby miałby wywoływać wirus odry. Przy czym dostawałby się on do organizmu w trójskładnikowej szczepionce MMR.

Choć większość specjalistów od początku bardzo sceptycznie podchodziła do tej publikacji, opartej jedynie na analizie 12 przypadków chorych dzieci, dopiero w 2004 r. prawda wyszła na jaw. Teoria brytyjskiego chirurga oraz mające udowadniać ją badania okazały się zwykłym oszustwem. Zostało ono wykryte w wyniku jednego z najdłuższych śledztw w historii dziennikarstwa, przeprowadzonego przez znanego w Anglii reportera Briana Deera z „Sunday Times”. Za jego sprawą Brytyjska Komisja Medyczna wszczęła dochodzenie. Potwierdziło ono, że Wakefield fałszował wyniki, m.in. licząc na zarobek. Dogadał się bowiem z firmami mającymi produkować zestawy diagnostyczne do wykrywania rzekomego schorzenia jelit wywoływanego przez wirusa oraz alternatywne wobec MMR szczepionki.

W 2010 r. „The Lancet” wycofał publikację Wakefielda sprzed 12 lat. Natomiast Brytyjska Komisji Medyczna w maju 2010 r. uznała chirurga za winnego nieuczciwości, nieetycznego postępowania i poddawania dzieci nieuzasadnionym, inwazyjnym badaniom klinicznym. Dlatego został on usunięty z rejestru lekarzy.

Mimo to Wakefield do dziś jest bohaterem wielu ruchów antyszczepionkowych. Według nich wyrok Brytyjskiej Komisji Medycznej jest tylko kolejnym dowodem spisku, w którym uczestniczą lekarze oraz koncerny farmaceutyczne produkujące szczepionki.

Wyguglowana specjalistka

Historia z tiomersalem jest bardziej skomplikowana. Jej początki sięgają pewnego styczniowego dnia w 1928 r., gdy australijski lekarz George Thomson zaszczepił przeciwko błonicy 21 dzieci. Dwa dni później 12 z nich nie żyło. Dochodzenie wykazało, że w którymś momencie szczepionki zostały skażone bakteriami gronkowca. Stało się jasne, że reparaty tego typu wymagają dodawania jakiegoś środka zabójczego dla drobnoustrojów.

Dwa lata później wybór padł na tiomersal – właśnie uzyskany związek zawierający rtęć, który był tani, nie powodował efektów ubocznych oraz skutecznie zabijał wiele mikrobów. Jednak dopiero w następnych dekadach uczeni zaczęli zdawać sobie sprawę, jak toksyczna jest rtęć. Ale ponieważ tiomersal zawierał etylortęć (a nie inne bardziej toksyczne związki tego metalu) i nie odnotowywano żadnych niepokojących skutków jego dodawania do szczepionek, nikt nie zatroszczył się o ustalenie, jaki poziom tej substancji w organizmie jest bezpieczny dla zdrowia.

Dopiero pod koniec lat 90. w USA weszło w życie prawo nakazujące zbadanie wszystkich produktów żywnościowych oraz leków zawierających rtęć. Objęło ono również szczepionki. Ponieważ przeprowadzenie badań ustalających bezpieczne dawki tiomersalu trwałoby długo, amerykańscy specjaliści oraz instytucje odpowiedzialne za zdrowie publiczne ustaliły, że w sytuacji braku pewności najlepiej będzie wycofać go ze szczepionek. Tą samą drogą podążyły inne kraje (wyjątkiem były państwa skandynawskie, które z konserwantu opartego na rtęci zrezygnowały kilka lat wcześniej) – np. w tym roku wycofana została ostatnia szczepionka z tiomersalem zarejestrowana w Polsce.

Czy rzeczywiście konserwant był niebezpieczny? Niewątpliwie służby sanitarne, jak i koncerny produkujące szczepionki zaniedbały sprawę, uśpione brakiem doniesień o jakichkolwiek efektach ubocznych stosowania małych ilości etylortęci. Gdyby postąpiły inaczej, być może dzisiaj nie doszłoby do antyszczepionkowej paniki. A ponieważ zatrucie rtęcią może skutkować zaburzeniami układu nerwowego, nieliczni naukowcy zaczęli głosić teorie o związku szczepień z autyzmem. W USA był to duet lekarzy Mark i David Geier, ojciec i syn, niezatrudnieni w żadnej instytucji naukowej, za to posiadający bardzo kiepsko wyposażone własne laboratorium, mieszczące się w piwnicy ich domu.

Tezy Geierów trafiły na bardzo podatny grunt w postaci prężnych amerykańskich stowarzyszeń rodziców dzieci chorych na autyzm. Dla nich wskazanie przyczyny choroby, a więc również winnego, było niezwykle ważne z psychologicznego punktu widzenia.

Jednym z takich rodziców jest Jenny McCarthy, była modelka „Playboya”, prezenterka MTV, aktorka i matka autystycznego chłopca. Kilka lat temu zaczęła prowadzić w USA szeroko zakrojoną kampanię przeciw szczepieniom (przez pewien czas razem ze swoim ówczesnym partnerem, aktorem Jimem Carreyem). Od tamtego czasu gorąco propaguje tezy Geierów oraz Wakefielda (napisała nawet przedmowę do jego książki) oraz niebezpieczne „alternatywne metody” leczenia autyzmu.

W 2007 r. wydała własne dzieło „Louder Than Words: A Mother’s Journey in Healing Autism”. W trakcie promocji tej książki była zapraszana do najpopularniejszych telewizyjnych talk-shows w Ameryce. Gdy gościła u słynnej Ophry Winfrey (najbardziej wpływowej kobiety USA), w pewnym momencie padło pytanie, skąd czerpie specjalistyczną wiedzę na temat zgubnego wpływu szczepionek. McCarthy bez mrugnięcia okiem odpowiedziała: „Swój tytuł zdobyłam na uniwersytecie Google” (czyli posiadam wiedzę wyłącznie z Internetu), a poza tym „kieruję się instynktem matki”.

W latach 90. o tiomersalu zrobiło się na tyle głośno, że na całym świecie rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę programy badawcze analizujące jego hipotetyczny związek z autyzmem.

W najlepszych czasopismach naukowych co chwilę pojawiały się kolejne artykuły na ten temat. W sumie opublikowano wyniki kilkudziesięciu badań klinicznych prowadzonych w różnych krajach, ale żadne z nich nie potwierdziło związku szczepionek z autyzmem.

Wykazano również, że tiomersal jest bardzo szybko usuwany z organizmu dziecka, są więc znikome szanse, że mógłby zaszkodzić. Ponadto w krajach, w których już dawno wycofano ten konserwant ze szczepionek, nie odnotowano spadku liczby dzieci zapadających na autyzm. Nie przekonało to jednak uczestników ruchów antyszczepionkowych.

Szczury w grze

W Polsce antyszczepionkowy ruch nabrał rozgłosu dzięki prof. Marii Dorocie Majewskiej, neurobiolożce z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie o imponującym CV (m.in. pobyt na Uniwersytecie Harvarda). Kilka lat temu do instytucji państwowych i dziennikarzy zaczęły przychodzić jej listy, oskarżające szczepionki o wywoływanie autyzmu, ADHD i innych zaburzeń centralnego układu nerwowego. Winowajcą miał być przede wszystkim tiomersal.

Prof. Majewska pisała również o tajnych naradach amerykańskich uczonych, usiłujących ukryć zatrważające wyniki badań nad bezpieczeństwem szczepionek – wiedzę na ten temat czerpała z artykułu, który okazał się dziennikarską kaczką.

Przeciwko rozpowszechnianiu tego typu informacji zaprotestowali liczni krajowi specjaliści, m.in. z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, wskazując na sprzeczność twierdzeń prof. Majewskiej z wynikami badań naukowych i danymi epidemiologicznymi. Pod koniec 2008 r. w Ministerstwie Zdrowia zwołano posiedzenie Rady Sanitarno-Epidemiologicznej. Doszło na nim do konfrontacji prof. Majewskiej ze specjalistami m.in. od toksykologii, pediatrii, epidemiologii i immunologii. Według świadków tej dyskusji, argumentacja prof. Majewskiej w żadnym punkcie nie wytrzymała krytyki ekspertów, a ona sama zaczęła wycofywać się ze swoich twierdzeń.

Nigdy jednak nie zrobiła tego publicznie i nie odwołała tez swoich listów. Co więcej, niedawno doktorant prof. Majewskiej obronił w Instytucie Psychiatrii i Neurologii pracę, która na podstawie eksperymentów na szczurach podtrzymuje tezę o związku tiomersalu z autyzmem.

Prof. Majewska pozostaje też nadal guru polskich ruchów antyszczepionkowych. Jej list z 2008 r. skierowany do Polskiego Towarzystwa Wakcynologii i Towarzystwa Pediatrycznego stał się ich manifestem. W 2009 r. prof. Majewska opublikowała również książkę zatytułowaną „Człowiek globalny” (wyd. PIW). Jest to pełen pasji manifest przeciw globalizacji, kapitalizmowi, pazernym korporacjom, skorumpowanym naukowcom, rozpasanej konsumpcji i niszczeniu środowiska naturalnego.

Wyłania się z niego obraz gnijącej cywilizacji zmierzającej ku upadkowi. Jeden z rozdziałów książki (o znamiennym tytule: „Zastrzyki kalectwa?”) poświęcony został szczepionkom, a wspomniany już oszust dr Wakefield przedstawiony jako ofiara brytyjskiego ministerstwa zdrowia, które próbowało zdyskredytować uczonego, a w końcu poddało go ostracyzmowi, pozbawiło pracy oraz zmusiło do emigracji. Podczas lektury tej książki trudno oprzeć się wrażeniu, że historia szczepionek służy prof. Majewskiej do uzasadnienia jej przekonania o „krachu skorumpowanego globalnego systemu”, którego współczesna medycyna jest częścią.

Ekoideologia

Pod koniec maja br. w Chicago odbyła się konferencja Autism One, kolejne z tego typu spotkań organizowanych od lat przez Jenny McCarthy. Również tym razem jej celem było ukazanie „skrywanej przez rządy i naukowy establishment prawdy o przyczynach autyzmu”. Jakiej? Na to pytanie odpowiada już sama lista głównych mówców – m.in. Geierowie (rok temu pozbawieni prawa wykonywania zawodu lekarza za oszustwa naukowe i żerowanie na rodzicach dzieci chorych na autyzm) oraz Andrew Wakefield. W Internecie można dziś znaleźć setki stron nie tylko obwiniających szczepionki o autyzm, ADHD i inne choroby, a nawet dowodzących ich nieskuteczności. Według autorów pozbycie się groźnych chorób zawdzięczamy higienie i wzrostowi zamożności, a nie zastrzykom.

Antyszczepionkowa ideologia zaczyna też być częścią „ekologicznego stylu życia”. Wplata się w nurt myślenia, wedle którego współczesna cywilizacja oparta na nauce i technologii psuje człowieka i należy jej przeciwstawić powrót do natury, m.in. poprzez rolnictwo ekologiczne, medycynę alternatywną i wszelkie inne formy życia bliskie „stanowi pierwotnemu”. Dlatego nastroje antyszczepionkowe są tak silne wśród klasy średniej oraz w dużych miastach, gdzie ekostyl staje się popularny.

Problem w tym, że przekonania te przybierają często formę agresywnej i histerycznej pseudonauki lub wręcz religii, z którą racjonalna dyskusja jest niemożliwa. Ponadto ekowiara bardzo skutecznie rozprzestrzenia się dzięki Internetowi. Dlatego na szybkie opadnięcie antyszczepionkowych nastrojów raczej nie należy liczyć.

Polityka 31.2012 (2869) z dnia 01.08.2012; Kraj; s. 27
Oryginalny tytuł tekstu: "Zastrzyk strachu"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną