W ubiegłym tygodniu ogłosiliśmy nominacje w kategorii debiutów w pracach naukowych i popularnonaukowych oraz w kategorii wydawnictw źródłowych (więcej informacji o nich na: www.polityka.pl/nagrodyhistoryczne). Za dwa tygodnie, 7 maja, ujawnimy laureatów.
Kategoria: Prace naukowe
Michał Bilewicz, Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości, Wydawnictwo MANDO, Kraków 2024
Książka psychologa i socjologa nominowana do nagrody historycznej? Jak najbardziej. Michał Bilewicz stawia tezę, że to, jacy dziś jesteśmy, wynika z przekazywanej kulturowo traumy wojennej. Poziom stresu pourazowego w krajach, w których przeprowadzono badania, utrzymywał się na poziomie 5–10 proc. W Polsce jest on nieproporcjonalnie wysoki – ok. 29 proc. Żyjemy w Traumalandzie – konkluduje autor. I wskazuje, że Polaków nie interesuje świat, bo osobowość Traumalandu jest narcystyczna. Niski poziom zaufania do innych, niechęć wobec obcych to także efekty naszych doświadczeń historycznych. Na pytanie „Jak leci?” odpowiadamy skrzywieniem. Fatalizm i narzekanie są naszą strategią obronną. Bo przecież nie warto nic robić, skoro znowu przyjdzie jakaś cholera i wszystko „diabli wezmą”. Bilewicz proponuje ucieczkę z Traumalandu. Między innymi napisanie polskiej historii na nowo.
MARCIN ZAREMBA
***
Sylwia Bykowska, Między migracją a integracją. Społeczeństwo Gdańska w latach 1945–1960, Instytut Historii im. T. Manteuffla PAN, Warszawa 2024
To solidna monografia powtórnego zaludnienia Gdańska po drugiej wojnie światowej. Autorka przekopała się przez zbiory kilkunastu archiwów, prasę regionalną i setki publikacji, zebrała relacje i mnóstwo danych statystycznych. Dała nam pogłębioną historię niezwykłego zjawiska: zniszczenia, a potem odbudowy aglomeracji w sensie społecznym. Miasto to bowiem nie tylko ulice i budynki, lecz przede wszystkim ludzie: wielotysięczne zbiorowisko, które staje się społeczeństwem. Poznajemy postkatastroficzny pejzaż i zaludniających go gdańszczan – starych, z których część pozostała, i nowych, znacznie liczniejszych, przyciąganych przez różne czynniki, które autorka umiejętnie odkrywa. Pokazuje nie tylko to, jak odbudowali, ale też jak oswoili Gdańsk, czyniąc go swoim domem.
DARIUSZ STOLA
***
Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Niezłomni czy realiści? Polskie podziemie antykomunistyczne bez patosu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2024
Mit odpowiednio wykuty jest podstawą kultu. Tak stało się z narracją o „żołnierzach wyklętych”. Prawda historyczna o nich była na tyle skomplikowana, że nie przebijała się do masowej wyobraźni. Zmitologizowana i uproszczona została wykorzystana przez polityków. Rafał Wnuk i Sławomir Poleszak nie walczą z mitem, wykonują dobrą historyczną robotę. Śledzimy losy poszczególnych żołnierzy i oficerów, historię oddziałów i siatek przerzutowych. Czytamy o brawurowych akcjach i skomplikowanej grze wywiadów. Widzimy dramatyczność powojnia. To historia arcypolska, w której bohaterstwo mieszało się ze zdradą, strach ze śmiercią, niezłomność z podłością. To historia doskonale udokumentowana i świetnie opowiedziana. Autorzy poświęcili jej 30 lat badań.
MARCIN ZAREMBA
Kategoria: Prace popularnonaukowe
Karolina Ćwiek-Rogalska, Ziemie. Historie odzyskiwania i utraty, Wydawnictwo RN, Warszawa 2024
Z radością witam kolejną świetną książkę o historii polskich Ziem Zachodnich: obszaru, który w wyniku drugiej wojny światowej zmienił przynależność państwową i nieomal całą ludność, ustrój społeczno-polityczny i gospodarczy (dwa razy), nazwy wiosek i miast, rzek, ulic, przedsiębiorstw i szkół. To historia pisana przez antropolożkę, która wykonała pracę historyka: ślęczała w archiwach, badała prasę i pamiętniki, spędziła dużo czasu w terenie, nagrywając wywiady, chodząc i uważnie oglądając miejsca, o których pisze. Pisze zaś z werwą, stylem reportażu raczej niż rozprawy, z osobistym zaangażowaniem. Mówi o swojej ojczyźnie, czyniąc historię często wspominanego rodzinnego Wałcza kroplą, w której widzimy szersze zjawiska. To książka nie tylko dla mieszkańców tych ziem, ale też dla wszystkich, którzy chcą zrozumieć Polskę powojenną.
DARIUSZ STOLA
***
Aneta Prymaka-Oniszk, Kamienie musiały polecieć. Wymazywana przeszłość Podlasia, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2024
To bardzo osobista opowieść o dziadku autorki Aleksandrze Kuryle, prawosławnym Białorusinie, szanowanym mieszkańcu Łosośny i o jego córce Ludzie. O śmierci Aleksandra z rąk żołnierzy podziemia w maju 1945 r. i o traumie dziecka, które tego morderstwa było świadkiem. To jednocześnie wzorcowa mikrohistoria. Aneta Prymaka-Oniszk przez pryzmat zaledwie kilku wsi patrzy na pograniczny świat białoruskiej mniejszości, w którym „polski” znaczyło „katolik”, a „ruski” – „prawosławny”. Z wycinków pamięci mieszkańców i skrupulatnie gromadzonych archiwalnych dokumentów rekonstruuje wydarzenia, których nie znajdziemy ani w podręcznikach szkolnych, ani w przewodnikach po Podlasiu. I próbuje zrozumieć nie tylko źródła tego, co stało się na terenach, które w 1945 r. przecięła polsko-sowiecka granica, ale także bolesną ciszę wokół tych wydarzeń.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
***
Jacek Leociak, Podziemny Muranów, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2024
Horror tej opowieści jest i metaforyczny, i dosłowny. Leociak zaczyna od swojej dziecięcej niewinności: wychował się na warszawskim Muranowie. W arkadyjskich klimatach opisuje historię tej żydowskiej dzielnicy przed wojną. Dalej to już podróż po kręgach piekła: utworzenie getta, a w nim głód i zagęszczenie. Później droga na Umschlagplatz, wreszcie powstanie w getcie. Ale idziemy jeszcze niżej. Żydzi zdążyli wybudować „potworny podziemny świat” bunkrów. Żyli w nich i umierali, tlen zastępował im strach. Przez ściany czuli płonące getto. Po wojnie cała Warszawa była „Wielkim Trupem”. Dlatego powojenny szaber Leociak słusznie nazywa nekrofilią. Siebie widzi w roli archeologa, który z podziemi wydobywa ludzi i rzeczy. Tej mądrej i doskonale udokumentowanej opowieści towarzyszą fotografie dzisiejszego Muranowa autorstwa Artura Żmijewskiego.
MARCIN ZAREMBA
Kategoria: Pamiętniki, relacje, wspomnienia
Krystyna Budnicka, Ocalałam, rozmawiają Rafał Kotomski i ks. Grzegorz Michalczyk, Więź, Warszawa 2024
Wywiad z Krystyną Budnicką (urodzoną jako Hena Kuczer) to niezwykła opowieść. Poznajemy historię żydowskiej, kochającej się rodziny domu pełnego miłości, który stał się „zabezpieczeniem na całe życie”, azylem pamięci wobec okrucieństwa drugiej wojny. Rodzina została zamordowana, nie ma ich grobów. Hena żyła w getcie warszawskim, przez dziewięć miesięcy w bunkrze pod ziemią. Po wyjściu zaczęło się niełatwe ukrywanie, potem powstanie warszawskie.
Jak żyć z takimi wspomnieniami? Skąd brać siłę? – pytają jej rozmówcy. Odpowiedzią jest opowieść, która tworzy katalog największych mądrości życiowych: „nie ma we mnie nienawiści”, „wygrało we mnie to, co dobre”, ważne są przyjaźń, spotkania z ludźmi, unikanie ideologii. Nie wolno być obojętnym, także w codziennych sprawach. Trzeba umieć dać sobie i innym czas. Rozmówcy, słuchając jej, „doświadczyli czegoś niezwykłego”. Będzie to także udziałem każdego czytelnika tej książki.
Zofia Rogowska, Wojenny pamiętnik. Zapiski z powstania warszawskiego i niemieckich obozów koncentracyjnych, Replika, Poznań 2024
W chwili wybuchu powstania Zofia Rogowska miała 30 lat. Zapiski rozpoczęła pierwszego sierpnia, w dniu „zimnym i posępnym”. To, co zdarzyło się potem, nazywa „dniami męki”. Farmaceutka z zawodu, notuje to, co zapamiętała, dziesiątki zdarzeń, spotkanych ludzi, emocje. Jej zapiski są wypełnione szczegółami życia walczącej stolicy. Ten detal jest wartością. Pojawia się także w opisie obozowych doświadczeń: Pruszkowa, Ravensbrück, Bergen-Belsen. Stworzony przez autorkę obraz przeszłości niczego nie upiększa, nie przemilcza, w obrazie wyzwolenia są kobiety „w cuchnących ubraniach”, „Maryśka w kałuży odchodów” i polski żołnierz, który „zapłakał”. Autorka pokazuje czytelnikowi okrucieństwo i brutalność świata, w którym musiała żyć. A nam nie wolno o nim zapomnieć.
BOŻENA SZAYNOK
***
Barbara Szacka, Życie i pamięć w mrocznych czasach, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2024
To jeden z tych pamiętników, które można nazwać inteligenckimi. Dzieciństwo przed wojną, potem okupacja i śmierć ojca w Katyniu, a później czasy powojenne w kilku etapach wyznaczonych przez wielką historię, w układzie wręcz podręcznikowym. Życie i praca wzajemnie ze sobą splecione. A praca nie byle jaka. Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim od studiów począwszy, aż po wielką karierę naukową. Socjologia nigdy ówczesnej władzy nie była obojętna, oczekiwano od niej dostarczenia naukowych argumentów potwierdzających ideologiczne obrazy społeczeństwa i socjalistyczny świat przedstawień. Najtrudniej było naturalnie w czasach stalinizmu, kiedy socjologia jako „wytwór burżuazyjny” była wręcz usuwana z uniwersytetów. A wybitnych uczonych odsuwano od dydaktyki. Świetna książka.
WIESŁAW WŁADYKA
***
Nominowało jury w składzie:
dr hab. Barbara Klich-Kluczewska, prof. Jerzy Kochanowski, prof. Dariusz Stola, dr hab. Bożena Szaynok, prof. Wiesław Władyka (przewodniczący), dr hab. Marcin Zaremba.
Zachęcamy do zapoznania się z inicjatywą Stowarzyszenia Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, czyli Funduszem Nieobojętnych im. Mariana Turskiego. Jest to fundusz wieczysty, który będzie wspierać organizacje działające na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji, nietolerancji i mowie nienawiści. Szczegóły znajdą Państwo na tej stronie.