Konkordat został podpisany 28 lipca 1993 r., a wszedł w życie 25 kwietnia 1998 r. Rozmowa ukazała się w tygodniku POLITYKA w lutym 2013 r., 15 lat po wejściu w życie tej umowy.
Rozmowa z dr. Pawłem Boreckim o 15 latach konkordatu z Watykanem.
Joanna Podgórska: – Potrzebny nam był ten konkordat?
Paweł Borecki: – Państwu konkordat nie był do niczego potrzebny. Może poza pewną stabilizacją relacji z Kościołem katolickim przed referendum akcesyjnym do Unii Europejskiej. Ale jak pokazała historia, ta stabilizacja była krótkotrwała; kilkuletnia. Dzisiaj znów jesteśmy świadkami bardzo wyraźnej polaryzacji przestrzeni publicznej w sprawach światopoglądowych. Zarówno strona katolicka, jak i zwolennicy laicyzacji okopują się na swoich pozycjach.
Ale przecież konkordat nie jest od rozstrzygania sporów światopoglądowych.
Nie, ale powinien stabilizować sytuację wyznaniową w państwie. To jego rola. Podstawową funkcją konkordatu jest funkcja gwarancyjna w stosunku do Kościoła, duchowieństwa i katolików jako obywateli. Odnoszę jednak wrażenie, że przez polski Kościół jest on traktowany jako gwarancja względna. Konkordat ma zapobiegać obniżaniu standardów, natomiast nie powinien hamować ich podwyższania, jeśli chodzi o położenie Kościoła w relacjach z państwem. Czyli ma zapobiegać pogarszaniu się sytuacji, ale nie powinien przeszkadzać w jej polepszeniu.
Gdy prześledzi się zapisy tego traktatu, widać, że państwo wypełnia je z nawiązką. Choćby w kwestii katechezy szkolnej.
Tak. Konkordat przewiduje wyraźnie, że katecheza ma być organizowana w ramach programu nauczania w publicznych szkołach i przedszkolach. I tyle. Nie gwarantuje, na której lekcji ma być ona organizowana. Ani tego, że ocena z niej powinna być wpisana do średniej ocen na świadectwie. Ona wręcz mogłaby być wypisywana na odrębnym świadectwie, co rozwiązałoby sprawę słynnej kreski w rubryce religia/etyka.
Tym bardziej że deklaracja wyjaśniająca do konkordatu z 1997 r. mówi wyraźnie, że nauka religii ma charakter formacyjny. To jest katecheza. Skoro tak, to ocena nie powinna być wpisywana do średniej, bo to oznacza promowanie uczniów za gorliwość religijną, a bezstronne światopoglądowo państwo tego czynić nie powinno. Zarzekanie się hierarchów, że na lekcjach religii uczniów ocenia się za wiedzę, jest w świetle konkordatu nieprawdą. Nie ma też w nim wprost regulacji dotyczącej opłacania katechetów przez państwo.
Władze są hojne także w przypadku ordynariatu.
Może nawet bardziej. Artykuł 16 konkordatu wcale nie przesądza, że kapelani mają być funkcjonariuszami sił zbrojnych. Odsyła do statutu Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, nadanego jednostronnie przez papieża Jana Pawła II w 1991 r., który również tego nie przesądza. Przyznanie kapelanom statusu oficerów było decyzją ministra obrony narodowej. Państwo samo na siebie przyjęło ten obowiązek. Ani konkordat, ani statut nie przewidują włączenia do Ordynariatu Polowego w jakiejkolwiek formie duszpasterstw policji, straży granicznej, służby celnej. Tymczasem kilka lat temu Konferencja Episkopatu Polski powołała biskupa polowego Wojska Polskiego na stanowisko swojego delegata ds. duszpasterstwa we wszystkich tych instytucjach. Oczywiście, jeśli konkordat reguluje kwestię duszpasterstwa w wojsku, powinien też ją regulować w innych resortach siłowych. Ale to wymagałoby podpisania nowych umów między układającymi się stronami, czyli rządem RP i Stolicą Apostolską lub upoważnioną do tego przez Watykan Konferencją Episkopatu Polski. Tymczasem u nas te kwestie załatwia się przez porozumienia między delegatem KEP i ministrem finansów czy komendantem głównym policji. Konkordat takiej formy nie przewiduje.
Kościół powołuje się na konkordat wyłącznie wtedy, gdy próbuje mu się coś odebrać?
Gdy w 2006 r. Sejm uchwalał ustawy o dofinansowaniu papieskich wydziałów teologicznych, powoływano się na art.15 konkordatu, który wcale nie narzuca takiego obowiązku. Ten artykuł w sposób fakultatywny stwierdza, że państwo rozważy udzielenie pomocy finansowej takim wydziałom. Rozważy. Weźmie pod uwagę racjonalne okoliczności. W warunkach gigantycznego deficytu budżetowego takie dofinansowanie w ogóle nie powinno mieć miejsca. Zgodnie z konkordatem obowiązek dofinansowania obejmuje wyłącznie Katolicki Uniwersytet Lubelski i Papieską Akademię Teologiczną w Krakowie. To wszystko. Państwo samo zgodziło się płacić na odrębne wydziały teologiczne.
Konkordat to właściwie długa lista finansowych zobowiązań państwa wobec Kościoła. Czy ktoś je podliczył?
Nie, bo tego nie da się łatwo i szybko zrobić. Wiele zobowiązań państwa, na przykład Fundusz Kościelny, nie wynika z konkordatu, ale z ustawodawstwa. To obowiązki, które państwo przyjęło na siebie w drodze jednostronnych aktów. Takich jak wspomniana decyzja ministra obrony o nadaniu kapelanom stopni oficerskich, co oznacza, że się ich sowicie wynagradza. I to nawet w miejscowościach, gdzie nie ma już jednostek wojskowych, a pozostały kościoły garnizonowe. Kapelani przyjęci do służby na początku lat 90. mają dziś częstokroć rangę pułkowników czy majorów i odpowiednie do tego zaszeregowanie. Wiele wydatków na Kościół można by ograniczyć, nie naruszając konkordatu.
Gdy trwały dyskusje nad ratyfikacją konkordatu, było sporo obaw związanych z przekazaniem cmentarzy pod zarząd Kościoła czy tzw. małżeństwami konkordatowymi. Sprawdziły się?
Jeszcze przed wejściem w życie konkordatu znowelizowano ustawę o cmentarzach, która gwarantuje dziś niewierzącym czy innowiercom prawo do pochówku na katolickim cmentarzu, jeśli w danej miejscowości innego nie ma lub gdy zmarły albo jego bliscy mają wykupione miejsce na tym cmentarzu. Natomiast jeśli chodzi o śluby konkordatowe, to sytuacja jest dość ciekawa. Episkopat w instrukcji z 1998 r. zdecydował jednostronnie, że każdy ślub kościelny ma wywoływać skutki cywilne. Tymczasem w art. 10 konkordatu mówi się, że ślub kościelny wywołuje skutki cywilne, gdy nowożeńcy złożą zgodne oświadczenie woli co do wywarcia takich skutków.
W praktyce bardzo często nowożeńcy werbalnie nie składają tych oświadczeń, a jedynie podpisują zaświadczenie, że je złożyli. Poświadczają więc nieprawdę. To jest groźne, bo zgodnie z prawem ich ślub kościelny nie wywołał skutków cywilnych. Czekam na przypadek, kiedy jakiś małżonek konkordatowy wystąpi o stwierdzenie nieważności małżeństwa cywilnego, ponieważ nie złożył oświadczenia.
Wśród licznych zobowiązań, jakie państwo na siebie bierze, jest też dofinansowanie konserwacji kościelnych zabytków. W zamian za to konkordat przewiduje, że zostaną opracowane zasady udostępniania dóbr kultury i zabytków będących własnością Kościoła. W praktyce nawet dostęp do takich dzieł jak Lament Opatowski zależy od humoru proboszcza z kluczem.
Nie opracowano takich zasad. W wielu diecezjach i archidiecezjach nie powołano nawet komisji ds. ochrony zabytków kościelnych. Według danych z zeszłego roku, takich komisji nie było m.in. w archidiecezji warszawskiej, krakowskiej, tarnowskiej. Ponieważ państwo dotuje zabytki kościelne, to zgodnie z konkordatem powinno razem z Komisją Episkopatu opracować zasady ich udostępniania dla szerokiej publiczności. Zwłaszcza że po kataklizmach, które przetoczyły się przez Polskę, zabytki sakralne stanowią większość. Świeckie były dewastowane i rabowane w stopniu nieporównanie większym. Dziwi mnie, że państwo tego nie egzekwuje.
Z raportu, który przygotował pan dla Instytutu Spraw Publicznych, wynika, że konkordat został w kilku przypadkach ewidentnie złamany. W jakich?
W 2010 r. święto Objawienia Pańskiego, czyli Trzech Króli, zostało wprowadzone z naruszeniem konkordatu, bo art. 8 poza niedzielami, wymienia wszystkie święta katolickie, które są dniami ustawowo wolnymi od pracy. Rozszerzenie tego wykazu może nastąpić po porozumieniu układających się stron. Stanowi to gwarancję dla państwa, że ten katalog nie będzie rozszerzany, co oznaczałoby wymierne straty dla budżetu. Ponieważ w tym przypadku sytuacja była korzystna dla Kościoła, na konkordat nikt się nie oglądał.
Drugi przypadek naruszenia konkordatu: jesienią 2006 r. premier Jarosław Kaczyński odwiedził Benedykta XVI za Spiżową Bramą, postulując, by stolica prymasowska pozostała w Warszawie; wysuwał też sugestie co do obsady tego stanowiska. To jednoznaczne wkroczenie w kompetencje Stolicy Apostolskiej, bo mianowanie biskupów należy wyłącznie do niej. Tymczasem na początku 2007 r. politycy PiS i związane z nimi media doprowadzili do rezygnacji abp. Stanisława Wielgusa z funkcji metropolity waszawskiego, oskarżając go o związki ze służbami specjalnymi PRL. Była to niedopuszczalna ingerencja w uprawnienia władz kościelnych.
Wydaje się, że to jednak Kościół ingeruje bardziej w sprawy państwa.
Strona kościelna nieporównanie częściej narusza zapisy konkordatu. Chodzi przede wszystkim o fundamentalną zasadę zapisaną w art. 1, która mówi o poszanowaniu wzajemnej niezależności i autonomii. Jest to zasada soborowa, wpisana także do polskiej konstytucji. Kościół i państwo są niezależne w swoich dziedzinach. Państwo nie ingeruje w sprawy religijne, a Kościół instytucjonalny, duchowieństwo, nie wkracza w proces sprawowania władzy. Autonomia oznacza, że każdy z tych podmiotów tworzy swoje prawo wewnętrzne, bez ingerencji drugiej strony. Niestety, jesteśmy świadkami bardzo częstych przypadków bezpośrednich ingerencji Kościoła instytucjonalnego w konkretne decyzje państwa. Najbardziej ewidentnym tego przykładem była demonstracja zorganizowana jesienią ubiegłego roku m.in. przez Radio Maryja, czyli kościelną rozgłośnię, mającą oczywiste poparcie episkopatu. Demonstracja miała oprawę religijną, rozpoczęła się od mszy. Grupy demonstrantów były prowadzone przez księży w sutannach. A było to wszystko skierowane przeciw polityce rządu.
Kościół próbuje naciskać we wszystkich tych przypadkach, które uważa za należące do sfery swoich kompetencji. Mówiąc ogólnie, są to sprawy dotyczące prokreacji, seksualności i życia rodzinnego. Otwarcie wypowiada się przeciwko in vitro, związkom partnerskim czy liberalizacji ustawy aborcyjnej, a nawet przeciwko podpisaniu przez Polskę konwencji o przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet.
Kościół tłumaczy, że ma prawo zabierać głos w kwestiach moralnych. Gdzie jest granica?
Granica jest cienka i łatwo ją przekroczyć. Kościół ma prawo formułować swoje nauczanie, głosić je publicznie, recenzować i oceniać projekty ustaw. To jest bardzo dużo. Ale, zgodnie z zasadą niezależności, niedopuszczalne są bezpośrednie ingerencje w podejmowanie decyzji państwowych. Czyli wysyłanie listów adresowanych do premiera, prezydenta, marszałków Sejmu, przewodniczących komisji sejmowych w sprawie konkretnych głosowań; albo groźby ekskomuniki, kierowane imiennie do posłów, jeśli poprą ustawę regulującą in vitro. Tu można mówić już nie tylko o bezpośrednim nacisku, ale wręcz próbie zastraszania. A już szczególnym naruszeniem tych zasad było nawoływanie przez bp. Antoniego Dydycza na Jasnej Górze do rozwiązania Sejmu. Czy można sobie wyobrazić, że premier Tusk wzywa do rozwiązania Konferencji Episkopatu Polski?!
Jak państwo, zgodnie z konkordatem, może się bronić przed łamaniem jego zapisów?
Interweniując u nuncjusza lub w Stolicy Apostolskiej. W skrajnym przypadku może sięgnąć po argument renegocjacji konkordatu, na przykład w celu uszczegółowienia zasad zapisanych w art. 1, by lepiej chronić interes państwa. Ale przede wszystkim potrzebna jest do tego silna wola polityczna. A tej od lat brakuje.
Z tego wszystkiego wynika, że ścisłe trzymanie się zapisów konkordatu mogłoby być bardziej korzystne dla państwa niż dla Kościoła?
Tak, bo ograniczyłoby proces konfesjonalizacji życia publicznego i państwowe świadczenia na rzecz Kościoła. Zapewniłoby także większą suwerenność państwa. Tyle że to nie konkordat kształtuje dziś stosunki państwo–Kościół, ale nawyki ze schyłkowego PRL. Pozostała maniera bezpośrednich rozmów między rządem a episkopatem; czyli mówiąc wprost, bezpośrednich nacisków, mocowania się między rodzimą hierarchią a władzami.
Konkordat te relacje przenosi na szczebel międzynarodowy. Tymczasem u nas nadal odbywają się rozmowy dwustronne między władzami państwowymi a kierownictwem episkopatu, na przykład w sprawie Funduszu Kościelnego, choć zgodnie z konkordatem, partnerem dla państwa w takich rozmowach powinien być co najmniej nuncjusz papieski. Działa siła przyzwyczajenia, że wiele spraw można załatwić tu na miejscu, między nami, bez odwoływania się do Watykanu. Za czasów pontyfikatu Jana Pawła II funkcjonowało też domniemanie, że decyzje naszego episkopatu cieszą się papieską aprobatą. Dziś to wcale nie jest oczywiste. Dziwię się rządowi, że mając jako partnera episkopat, który nie jest mu przyjazny, nie próbuje ominąć tej rafy, nawiązując rozmowy z jedyną realną władzą w Kościele, czyli Stolicą Apostolską.
Dr Paweł Borecki, adiunkt w Katedrze Prawa Wyznaniowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Wraz z Czesławem Janikiem wydał książkę „Dziesięć lat polskiego konkordatu”. Teraz opracował dla Instytutu Spraw Publicznych raport podsumowujący 15-lecie po ratyfikacji.