Pierwsze powstały w starożytnej Grecji, gdzie Speusippos, uczeń Platona i jego krewniak, porwał się na opracowanie kompendium dostępnej wiedzy. Potem, już w Rzymie, Pliniusz, ten starszy, stworzył swoją „Historia naturalis”, składającą się aż z 37 tomów, czyli pełnowartościową już – rzec można – encyklopedię o tematyce przyrodniczej.
Nazwa encyklopedia wywodzi się z greki i oznacza krąg wykształcenia (stgr. enkýklios – tworzący krąg, paideía – wykształcenie). Te pierwsze starożytne encyklopedie Pliniusza czy Warrona były poświęcone jednej dziedzinie nauki, dopiero ok. 600 r. n.e. św. Izydor z Sewilli, zwany też Izydorem Hiszpańczykiem, pokusił się o próbę skumulowania w jednym dziele całej dostępnej wiedzy. Uczynił to w Codex Etimologiarum Libri XX. Później z podobnym wyzwaniem zmierzył się w IX w. historyk arabski Ibn Quataybah.
Samego terminu encyklopedia jako pierwszy użył, tu zaskoczenie, w „Gargantui i Pantagruelu” Franciszek Rabelais, ale w tytule to słowo zamieścił jako pierwszy chorwacki, no cóż, już encyklopedysta: Pavao Skalić. Zasługi różnych nacji w dziedzinie tworzenia encyklopedii były, jak się zdaje, równo rozdzielone.
Encyklopedie i rewolucje
Encyklopedie, choć w zasadzie były tylko posegregowanymi kompendiami wiedzy, odgrywały niemałą rolę w życiu politycznym i kulturalnym krajów, w których powstawały. W Anglii w 1728 r. Efraim Chambers napisał Cyklopaedie, dwutomowe kompendium wiedzy, pierwsze takie dziełko ery nowożytnej, i właśnie ta publikacja stała się inspiracją dla twórców Wielkiej Encyklopedii Francuskiej stworzonej przez najwybitniejsze umysły ery francuskiego Oświecenia, między innym D’Alamberta, Diderota i Woltera.