Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Kraj

Nowa teoria źródeł prawa. Czyli jak Kościół przeinacza konstytucję

Preambuła konstytucji jest dualistyczna światopoglądowo, odwołuje się do Boga lub własnego sumienia, przy czym żadne z tych kryteriów nie jest wyróżnione. Preambuła konstytucji jest dualistyczna światopoglądowo, odwołuje się do Boga lub własnego sumienia, przy czym żadne z tych kryteriów nie jest wyróżnione. Mirosław Gryń / Polityka
Wyobraźmy sobie sytuację odwrotną, tj. zaproszenie np. prezydenta do dyskusji na temat prawa kanonicznego.

Rozdział III Konstytucji RP z 1997 roku nosi tytuł „Źródła prawa”. Zaczyna się artykułem 87., który powiada: „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”.

Jak rozumieć konstytucję

Jak interpretować ten przepis? Na pewno trzeba to czynić zgodnie z preambułą ustawy zasadniczej, zwłaszcza ze słowami: „w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej”. Oraz z art. 1. („Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”), art. 2. („Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”), art. 4. („Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”) i art. 8. („Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej”).

Preambuła jest dualistyczna światopoglądowo, odwołuje się do Boga lub własnego sumienia, przy czym żadne z tych kryteriów nie jest wyróżnione.

Czytaj także: Dlaczego nie można gmerać przy konstytucji

Są wartości podstawowe

Kard. Kazimierz Nycz, arcybiskup warszawski, wygłosił 3 maja 2018 roku homilię, w której stwierdził, że pewne wartości są podstawowe i „nienegocjowalne”. Rozwinął tę myśl w sposób następujący: „Do tych wartości należą godność człowieka, małżeństwo, życie ludzkie w całym jego przebiegu, prawo rodziców do wychowywania swoich dzieci – wcale nie takie oczywiste w dzisiejszym świecie. Papież wręcz przestrzega – większość obywateli nie może być źródłem prawa cywilnego, bo wtedy celem nie jest dążenie do dobra, ale do władzy lub równowagi władzy. A gdyby zaś tak było, przypomina papież Benedykt XVI, ci, którzy w danej chwili mają większość, byliby ostatecznym źródłem prawa. Historia dowodzi, że większość może się mylić”.

Słowa te zostały w przytomności urzędującego prezydenta w dniu będącym oficjalnym świętem państwowym upamiętniającym Konstytucję 3 Maja, a więc wyjątkowy i symboliczny akt dla politycznej historii Polski.

A oto inne podobne zdarzenie. 11 czerwca 2014 roku kancelaria prezydenta zorganizowała debatę na temat państwa prawa. Zaproszono na nią także kard. Gerharda Müllera, wówczas prefekta Kongregacji ds. Wiary, który stwierdził, że ponieważ prawo Boże stoi nad prawem pozytywnym, drugie nie obowiązuje, gdy jest sprzeczne z pierwszym. Pan Komorowski, ówczesny prezydent Polski, był obecny w trakcie wystąpienia niemieckiego hierarchy.

Reguły są względne

Nie ma w tym nic dziwnego, że hierarchowie katoliccy głoszą takie poglądy jak obaj wspomniani kardynałowie. Reprezentują instytucję, która ma swoją doktrynę moralną, ma prawo ją głosić, a nawet wzywać do jej przestrzegania. Wszystkie elementy katalogu wartości przedstawione przez warszawskiego metropolitę są wrażliwe z punktu widzenia katolickiej teologii moralnej. Ale są także ważne z punktu widzenia innych systemów moralnych.

To już tak jest, że takie lub inne wartości są nie tyle nienegocjowalne, ile uważane za takie. Warto tutaj posłużyć się pewnym odróżnieniem wprowadzonym przez Władysława Tatarkiewicza. Uważał on, że wartości podstawowe są absolutne, ale reguły je chroniące są względne. Wyjaśniając to na konkretnym przykładzie: można zgadzać się, że życie ludzkie w całym jego przebiegu jest nienaruszalne, ale różnić się w sprawie reguł chroniących tę wartość.

Na pewno reguły są przedmiotem negocjacji społecznych, ale to ma wpływ na treść chronionych wartości. Ci, którzy głoszą, że aborcja nie jest dopuszczalna w żadnym przypadku, inaczej pojmują treść życia jako wartości od tych, którzy uznają wyjątki od tej zasady.

Kto nie szanuje konstytucji

Ktoś może zauważyć, że obaj wspomniani kardynałowie po prostu wyrazili swoje (czy też raczej swojej instytucji) poglądy. Ważny jest jednak kontekst. Kard. Müller oficjalnie sugerował, i to w obecności prezydenta, który go zaprosił, że można nie przestrzegać prawa polskiego. W dyskusji zwróciłem uwagę na niestosowność wypowiedzi niemieckiego hierarchy. Wyjaśnił, że podniósł problem ogólny, a nie kwestię szczegółową dotyczącą Polski. Niemniej wyraźnie zaznaczył, kto jest arbitrem w sporach o wartości także w kraju, którego ustawa zasadnicza wyraźnie wskazuje na to, gdzie leży źródło prawa.

Kard. Nycz gościł prezydenta jako gospodarz archikatedry warszawskiej i głównego uczestnika mszy z okazji święta Konstytucji 3 Maja. Ten kontekst stwierdzenia, że „większość obywateli nie może być źródłem prawa cywilnego”, sprawia, że słowa te zwyczajnie nie szanują obecnie obowiązującej ustawy zasadniczej w Polsce. Obaj hierarchowie stanęli na stanowisku tradycyjnie wyrażanym przez formułę „Roma locuta, causa finta”.

Czytaj także: Czy Polsce potrzebna jest nowa konstytucja?

A gdyby się wypowiedzieć o prawie kanonicznym?

Pomyślmy o sytuacji odwrotnej, tj. o zaproszeniu np. prezydenta do dyskusji na temat prawa kanonicznego, odbywanej w Bibliotece Watykańskiej w obecności papieża. Łatwo sobie wyobrazić zgorszenie strony katolickiej z powodu np. stwierdzenia (to tylko eksperyment myślowy) np. p. Komorowskiego lub p. Dudy, że polscy katolicy nie powinni stosować się do uchwał soborów powszechnych, niezgodnych z prawem polskim. Problem również w tym, że p. Komorowski milczał, podobnie jak jego współpracownicy, gdy kwestionowano polską konstytucję. Pan Duda udał się po mszy na pl. Zamkowy, gdzie oświadczył (w uzasadnianiu referendum konstytucyjnego): „Trzeba mieć zaufanie do mądrości ludzi, do mądrości społeczeństwa. Ja chcę się do tej społecznej mądrości odwołać, chcę się odwołać do waszej, do państwa odpowiedzialności za sprawy kraju, za naszą wspólną Rzeczpospolitą”. Piękne słowa, ale oczekiwałbym przynajmniej aluzji do tego, że nikt nie powinien kwestionować głosu społeczeństwa jako fundamentu funkcjonowania demokracji.

Ktoś może zauważyć, że upraszczam sprawę, ponieważ prawo pozytywne nie jest w stanie samo siebie uzasadnić pod względem aksjologicznym. To oczywiście prawda, a historia filozofii politycznej jest pełna dyskusji na temat legitymizacji systemu prawnego oraz tego, które wartości są podstawowe, a które nie i w jakim zakresie. Analiza historyczna nie pozostawia wątpliwości, że są to sprawy historycznie zmienne.

Czytaj także: Referendum konstytucyjne? Prezydent sam zastawia na siebie pułapkę

Doktryna moralna chrześcijaństwa

Przypatrzmy się jednak historii doktryny moralnej katolicyzmu (ogólniej: chrześcijaństwa) od kazania na Górze do, powiedzmy, kodeksu prawa kanonicznego z 1983 roku. W szczególności katolicy aprobowali np. karę śmierci, ba, nawet ją rozszerzali podmiotowo z powodu pojawiania się coraz to nowych herezji i wdrażali jej kwalifikowane wykonania, np. palenie na stosie.

Ich Kościół negocjował z władzą cywilną (i odwrotnie) na przykład to, kto ma zabijać, duchowni czy świeccy. Także kwestia nienaruszalności życia w stanie prenatalnym była dyskutowana (negocjowana) w Kościele katolickim od zawsze, a i obecnie nie ma powszechnie akceptowanego rozwiązania (stanowisko polskiego episkopatu jest jednak lokalne). Twierdzenia w rodzaju „Kościół zawsze stał na stanowisku nienaruszalności życia ludzkiego od poczęcia do naturalnej śmierci” są wielce schematyczne i niewiele znaczą bez uwzględnienia stosownych reguł.

W katalogu kard. Nycza nie znalazła się wolność, zapewne nieprzypadkowo, gdyż negocjacje z Kościołem katolickim na ten temat zwykle okazywały się bardzo trudne i rzadko kończyły się porozumieniem. Łatwo powiedzieć, że rodzice mają prawo do wychowywania swych dzieci, ale to, co wynegocjowano w Polsce, dotyczy przede wszystkim pedagogiki katolickiej, a nie np. świeckiej.

A jak to było (i jest) ze stosunkiem chrześcijaństwa (pomijając mniejsze lub większe różnice pomiędzy jego poszczególnymi odmianami) do godności ludzkiej? Co powiedzieć o sytuacji kobiet (nie tylko prawnej, ale także tych włóczonych po ulicach z powodu oskarżeń o czary), niewolników (chrześcijańska Europa akceptowała ich istnienie do X wieku), chłopów pańszczyźnianych, marranów zmuszanych torturami do deklarowania swej prawowierności, innowierców, a obecnie np. tych, których charakteryzuje się jakże sympatycznymi słowami: „bo dziś, gdy ucałowały się rozum i wiara, mówić, że nie wierzę, to wstyd” (jeden z polskich biskupów)?

Kwestia małżeństwa też jest ciekawa, bo np. presja społeczna zdecydowała, że Kościół katolicki już nie negocjuje z władzami cywilnymi zakazu rozwodów w sensie cywilnym.

Czytaj także: Kulisy referendum z listopada 1987 roku

Kościół oddziałuje też negatywnie

Większość współczesnych antropologów kultury twierdzi, że religia jest tworem kultury (zostawiam na boku interwencję nadprzyrodzoną) i dlatego pełni rozmaite funkcje, w większości przypadków prospołeczne, np. wdraża ludzi do postępowania zgodnego z elementarnymi normami moralnymi, wspólnymi różnym konfesjom. Chociażby z tego powodu nie da się twierdzić, że cała historia religii jest czarna (negatywna). Znana teza, że nasza cywilizacja europejska została stworzona przez filozofię grecką, prawo rzymskie i religię chrześcijańską, jest przejawem zrównoważonego poglądu na rolę chrześcijaństwa w historii. Stosując język niniejszego szkicu: religia odgrywała (i nadal tak jest) ważną rolę w negocjacjach społecznych dotyczących katalogu wartości (niektórzy nazywają to minimum prawa natury) oraz treści reguł (norm) zabezpieczających je.

Byłoby kompletnym absurdem negowanie wielkiego (i pozytywnego) wpływu religii na rozwój praktyki politycznej, instytucji politycznych, moralności, nauki, edukacji, literatury i sztuki.

Z drugiej strony przykłady oddziaływań negatywnych są zbyt licznie, aby je ignorować. Bywało, że negocjacje w sprawie kierunku dobra publicznego zaczynały się z inicjatywy strony religijnej, ale bywało i odwrotnie – i nie zawsze instytucje religijne opowiadały się za tym, co potem okazywało się właściwe. Aby skorzystać z najnowszych dziejów Polski: Kościół katolicki odegrał bardzo pozytywną rolę w kształtowaniu świadomości obywatelskiej w Polsce w latach 80. i bardzo negatywną po 1989 roku.

Jeśli historia ma być magistra vitae, trzeba jej (historii) dane respektować w ocenach efektywności realizacji wartości przez ludzi i ich instytucje. Wielką zdobyczą ostatnich, skądinąd bardzo burzliwych, czasów jest to, że – przynajmniej w Europie i Ameryce Północnej – osiągnięto konsens zwany ładem demokratycznym, dotyczący m.in. tego, co i jak staje się przedmiotem negocjacji. W tej sytuacji wysoki hierarcha kościelny trzymający pastorał w ręce, pouczający ex cathedra, że „większość obywateli nie może być źródłem prawa cywilnego, bo wtedy celem nie jest dążenie do dobra, ale do władzy lub równowagi władzy”, jest anachronizmem. To, że nie myli się, zwłaszcza wobec myślących inaczej, jest znacznie bardziej wątpliwe od prawomocności zbiorowego obywatelskiego rozsądku, nawet omylnego. Albowiem kto bezwarunkowo twierdzi, że ma rację, na ogół jej nie ma.

Zobacz także: Zapytaliśmy Polaków, co by zmienili w konstytucji

Reklama
Reklama