Społeczeństwo

Jeszcze plus czy trochę minus?

500+ (raczej) nie do ruszenia

Gdyby program 500 plus skonstruować tak, że byłby skierowany tylko do osób żyjących w skrajnej biedzie, to starczyłoby już 12 mld. Gdyby program 500 plus skonstruować tak, że byłby skierowany tylko do osób żyjących w skrajnej biedzie, to starczyłoby już 12 mld. Mirosław Gryń / Polityka
Wprowadzając program 500 plus, PiS jako pierwszy pokazał przeciwnikom, że wszedł w posiadanie politycznej broni atomowej. I że nie zawaha się jej użyć. Reszta sceny politycznej będzie się musiała do tych nowych reguł dostosować. Bo nic już w polityce nie będzie takie jak przed 500 plus.
500 plus to program jak na razie słabo wkomponowany w system pozostałych świadczeń społecznych i rodzinnych.Mirosław Gryń/Polityka 500 plus to program jak na razie słabo wkomponowany w system pozostałych świadczeń społecznych i rodzinnych.

Artykuł w wersji audio

Gdyby porównać politykę do gry komputerowej, to PiS programem 500 plus przeniósł nas zupełnie na nowy level. Spora część komentatorów bije na alarm. Zwracają uwagę, że ten nowy poziom może przekraczać umiejętności obecnej klasy politycznej. Ich zdaniem PiS nie znajdzie trwałych źródeł finansowania dla swojej pięćsetki. A jednocześnie lawina oczekiwań społecznych została już uruchomiona. Ona poniesie polityków (również opozycyjnych) w kierunku licytacji, kto da więcej. Jest 500 zł na dziecko? To my dorzucimy jeszcze darmowe przedszkola. A my damy emeryturę obywatelską. A my jeszcze 1 tys. zł bezwarunkowego dochodu podstawowego. Tyle że – dowodzą sceptycy – finanse państwa tego nie udźwigną, rynki finansowe wezmą nas na celownik, a kapitał zacznie znad Wisły uciekać. Niech jeszcze dojdzie do tego jakieś globalne spowolnienie gospodarcze i już nieszczęście gotowe. W ten sposób nasza przygoda z wyższym levelem skończy się bolesnym upadkiem i cofnie nas w okolice 1989 r. Albo w okolice scenariusza greckiego.

Trzeba jednak pamiętać, że nawet wśród tej części opinii publicznej, której nie podoba się całość projektu pisowskiej rewolucji, bardzo często można usłyszeć głosy, że akurat pięćsetka to pomysł potrzebny i mimo wad całkiem sensowny. A przede wszystkim: jest. Stanowi bowiem zapowiedź zerwania ze szkodliwym, ich zdaniem, ekonomicznym dusigroszostwem i lekceważeniem spójności społecznej.

Zwolennicy dostrzegają w tym projekcie nadzieję na zmniejszenie biedy, na efekt popytowy oraz (to trochę mniej) na pobudzenie dzietności. A także – i to jest kluczowe w dłuższym okresie – na włączenie do obiegu gospodarczego, politycznego i obywatelskiego szerszych mas Polaków. Dokładnie tych, którzy w spożywaniu najsłodszych owoców transformacji uczestniczyli zbyt słabo. A dług? Oczywiście, że lepiej, żeby go nie było (choć można przecież podnieść podatki). Ale nie wolno go też w polityce ekonomicznej fetyszyzować. Bo on jest tylko narzędziem. Jak nóż. Którym można zarówno poderżnąć komuś gardło, jak i posmarować chleb.

Ten spór jest realny i można go odnaleźć w wielu środowiskach skądinąd wobec rządu PiS krytycznych. Widać go również w publicystyce POLITYKI. Spór mamy również dlatego, że pomysł pięćsetki nie jest jednoznaczny. Przeciwnie – to bardzo ciekawy ideowy mieszaniec.

Ta hybryda korpus ma bez dwóch zdań lewicowy. Jest tu bowiem zarówno stary pragmatyczny postulat socjaldemokracji, powszechnej polityki redystrybucyjnej, ale to również łakomy kąsek dla nowoczesnej lewicy, rozdyskutowanej dziś w pomyśle bezwarunkowego dochodu podstawowego (testują go właśnie Finowie). A więc pieniędzy, które (tak jak pięćsetka od drugiego dziecka) należą się za samo istnienie.

Łeb naszego stwora jest już jednak dość konserwatywny. 500 plus stawia bowiem w centrum uwagi rodzinę (i to najlepiej tradycyjną). Samotni, bezdzietni lub żyjący w innych, bardziej patchworkowych, relacjach stają się w myśl panującej tu logiki odchyłem od normy. Obecna konstrukcja pięćsetki wzmacnia również tradycyjny podział ról ekonomicznych. Zachęca, by mąż pracował, a żona zajęła się rodzeniem i wychowaniem dzieci.

Są jeszcze łapy. Już nawet nie liberalne, a raczej libertariańskie. Bo pięćsetka to przecież dawanie do ręki żywej gotówki. Zamiast przepuszczania publicznych pieniędzy przez filtr instytucji państwowych. Mamy więc prymat indywidualizmu (no, co najwyżej familiaryzmu) nad celebrowaniem dobra wspólnego.

Od razu trzeba jednak dodać, że opisany powyżej spór jest zdecydowanie teoretyczny. Bo my już na ten nowy level weszliśmy. I co teraz zrobić?

Wisienka na torcie

Ale od początku: skąd się wzięło 500 plus? Według kanonicznej wersji wydarzeń autorem koncepcji 500 plus jest sam Jarosław Kaczyński. Pomysł miał się urodzić pod koniec 2013 r. Lider PiS spotkał się wtedy z pewnym biznesmenem (sprawę opisał swego czasu „Fakt”). Rozmawiali o gospodarce. Przedsiębiorca opowiadał, że jego zdaniem Polacy nie chcą dziś pochwał, prezentów ani dodatkowych urlopów. Tylko żywą gotówkę do ręki. Podobno Kaczyńskiego ta rozmowa bardzo zainspirowała.

W styczniu 2014 r. prezes PiS przedstawił pomysł wspólnej polityki rodzinnej… dla całej Unii Europejskiej. Nie było to takie zupełne bujanie w obłokach, bo rzecz miała miejsce przed wyborami do Parlamentu Europejskiego. Co ciekawe, Kaczyński występował wtedy z pozycji zwolennika głębszej harmonizacji unijnych polityk. Dowodził, że skoro we wszystkich krajach wspólnoty tyka demograficzna bomba, to może wspólnota powinna przeznaczyć na ten cel dodatkowe środki (mowa była o 1 proc. PKB). Mechanizm miał być taki jak w przypadku innych unijnych funduszy. To znaczy Bruksela wykłada gros środków (lider PiS postulował 100 euro na dziecko). A państwa narodowe na ten tort dokładają wisienkę. Tak zrodziło się 500 zł na dziecko, z którym do eurowyborów 2014 r. szły zarówno PiS, jak i Solidarna Polska (Zbigniew Ziobro dolicytował jeszcze „darmowe żłobki i przedszkola”).

Jak to zwykle z kanonicznymi wersjami bywa, prawda jest nieco bardziej skomplikowana. Już w lutym 2013 r. krążący w orbicie PiS ekonomista Krzysztof Rybiński rzucił pomysł „stypendium demograficznego”. Sięgającego nawet 1 tys. zł na dziecko miesięcznie. Źródeł finansowania tego projektu miało być kilka: obcięcie świadczeń socjalnych dla osób najzamożniejszych, ograniczenie najwyższych emerytur, likwidacja części ulg podatkowych czy wreszcie sięgnięcie po środki z OFE. Zdaniem Rybińskiego pieniędzy miało wystarczyć. Zarówno na „stypendia”, jak i na poprawę infrastruktury żłobkowo-przedszkolnej.

Prawdopodobnie jednak do prawdziwego poczęcia pięćsetki doszło jeszcze dwa lata wcześniej. – To było przed wyborami 2011 r. Paweł Kowal (wtedy lider ugrupowania Polska Jest Najważniejsza) przy kawie rozmawiał ze mną o swoim programie. Zasugerowałem mu wtedy mocne wsparcie finansowe dla rodzin z dziećmi – wspomina Julian Auleytner, ekonomista i jeden z najbardziej znanych w Polsce ekspertów od polityki społecznej. Auleytner relacjonuje, że jego ówczesna inicjatywa szła w kierunku wsparcia rodzin biednych, a przeciwko myśli jednego z wcześniejszych ministrów pracy, że „ubóstwo było, jest i będzie” – mówi Auleytner. Jesienią 2011 r. PJN faktycznie wystartowała do wyborów z hasłem „400 zł na każde dziecko”. Partia zbuntowanych przeciw Kaczyńskiemu posłów prawicy nie zdołała przekroczyć wyborczego progu i się rozleciała. Pomysł jednak przetrwał.

A przetrwał dlatego, że polityka rodzinna była właśnie tym obszarem polskiego państwa opiekuńczego, którego bylejakość w ostatnich kilkunastu latach rzucała się w oczy najmocniej. W 1997 r. polskie państwo na wspieranie rodzin z dziećmi (transfery bezpośrednie, ulgi podatkowe, system żłobków i przedszkoli) wydawało 0,8 proc. swojego PKB. Podczas gdy zachodni rekordziści (Dania, Finlandia) – prawie 4 proc. Odstawaliśmy pod tym względem od wielu towarzyszy naszej posttransformacyjnej niedoli. Słowaków, Czechów czy nawet Łotyszy, gdzie rządowe wydatki prorodzinne sytuowały się w okolicach 1,5–2 proc. PKB.

Świadomość problemu zaczęła narastać jeszcze przed wyborami 2005 r. A pierwsze inicjatywy nadeszły już po nich. Najpierw PiS (z inicjatywy koalicyjnego LPR) wprowadził jednorazowe (ale za to powszechne) becikowe. Rząd Tuska to becikowe potem wprawdzie ograniczył (wprowadzając kryterium dochodowe), ale za to rozbudował cały mechanizm wspierania rodzin: wydłużył urlopy rodzicielskie (choć ku oburzeniu skrzydła postępowego bynajmniej nie zachęcał ojców do korzystania z ich części), wprowadził tzw. kosiniakowe (czyli wsparcie finansowe dla pracujących na śmieciówkach, którym normalny urlop rodzicielski nie przysługiwał) i rozbudował ulgi podatkowe na trzecie oraz kolejne dziecko. Wszystko to sprawiło, że w 2014 r. wydatki na politykę rodzinną w Polsce sięgnęły 1,4 proc. PKB i zaczęły powoli łapać kontakt z przyzwoitą średnią krajów rozwiniętych.

Aż wreszcie przyszedł PiS z pięćsetką i nakrył wszystkich czapką. W 2017 r. polskie wydatki na politykę rodzinną będą wynosiły już ponad 3 proc. PKB. Co przenosi nas już do ścisłej europejskiej czołówki. No, ale przecież nie o miejsce w rankingu tutaj chodzi. Z serii rozmów, które przeprowadziliśmy z przedstawicielami sił opozycyjnych, wynika jednoznacznie, że żadna partia (poza Wolnością Janusza Korwin-Mikkego) nie zamierza dziś z programu 500 plus rezygnować. Każda zapowiada rzecz jasna swoje modyfikacje. I można zakładać, że w wypadku zmiany władzy każda będzie próbowała na pięćsetce odcisnąć swoje piętno. Również po to, by ten program nie kojarzył się po wieki wieków tylko z Kaczyńskim.

Najdalej idącą rewizję pięćsetki proponuje dziś Kukiz’15. Sam lider ruchu zasłynął w połowie roku wyskokiem, że Rodzina plus przyniosła wzrost liczby pijackich burd i policyjnych interwencji domowych. Na poziomie bardziej merytorycznym Kukiz’15 mówi o tzw. ujemnym podatku dochodowym, czyli o arcyliberalnym pomyśle Miltona Friedmana z 1962 r. U kukizowców sprowadza się on do zasady, że im więcej masz dzieci, tym niższe płacisz podatki. A jak masz tych dzieci naprawdę dużo, to państwo ci wręcz dopłaci.

Kolejny krąg to ostrożni racjonalizatorzy. Wśród nich są Nowoczesna i PSL. Racjonalizować chcą na dwa sposoby. Po pierwsze, wiążąc prawo do pieniędzy z tym, czy rodzice pracują. – 500 plus powinno trafiać tylko do osób zatrudnionych. Osoby niepracujące powinny otrzymywać podobne wsparcie na dzieci w ramach systemu pomocy społecznej – mówi wiceprzewodnicząca Nowoczesnej Katarzyna Lubnauer.

Drugim ważnym mechanizmem reformowania pięćsetki jest wyłączenie z programu najlepiej zarabiających. W jakiej wysokości? W czasie sejmowych prac nad 500 plus Nowoczesna zgłaszała odcinanie pomocy od poziomu 2,5 tys. zł dochodu na osobę w rodzinie. Ludowcy mówią, że mógłby to być np. drugi próg podatkowy. I Nowoczesna, i PSL chcą też wprowadzenia do 500 plus tzw. zasady złotówka za złotówkę. Czyli starego pomysłu rządu PO-PSL, w którym Kosiniak-Kamysz był ministrem pracy i polityki społecznej. Od stycznia 2016 r. ta zasada jest stosowana wobec świadczeń rodzinnych. Co by się stało, gdyby przeszczepić ją do pięćsetki? – Np. dziś, jeśli rodzina z jednym dzieckiem przekroczy próg dochodowy o 50 zł, dostaje 0 zł. Po tej zmianie otrzymałaby 450 zł – precyzuje lider PSL. Według wyliczeń rządu zwiększyłoby to koszt programu o ok. 2 mld zł.

Odebranie 500 zł najlepiej zarabiającym z naturalnych względów nęci też środowisko dawnej Zjednoczonej Lewicy. – Zmodyfikujemy 500 plus, wprowadzając kryterium dochodowe. Nie ma powodu, by pieniądze trafiały do dzieci zamożnych ludzi. Natomiast biedniejszym zwiększymy, również dla jednego dziecka i samotnej matki – mówi Barbara Nowacka, przed wyborami liderka Zjednoczonej Lewicy, dziś związana ze stowarzyszeniem Inicjatywa Polska.

Inne partie 500 plus nie będą przycinały. Przeciwnie, widzą spore pole do jego rozbudowy. Na takich pozycjach stoi od wielu miesięcy Platforma Obywatelska, która chce rozszerzenia programu na każde dziecko, także na pierwsze, bo to decyzja o pierwszym dziecku jest najtrudniejsza dla młodych ludzi. Do tego dochodzą inne formy wsparcia. – Jeśli kobiety zechcą wrócić do pracy, to państwo zaoferuje im wyższe wsparcie niż 500 zł albo zupełnie bezpłatne przedszkole czy inną pomoc pozwalającą godzić wychowanie dzieci z pracą – precyzuje Izabela Leszczyna z PO, była wiceminister finansów. Skąd wziąć na to środki? W PO odpowiadają: wiemy, jak wspierać rozwój gospodarczy państwa, co pozwoli na bezpieczne ekonomicznie dopięcie programu. Co oznacza, że partia najwyraźniej zrozumiała, że „odpowiedzialnością i umiarem” wyborów się nie wygrywa.

Rozbudować pięćsetkę planuje również partia Razem. Dla nich 500 plus to ledwie pierwszy krok w kierunku państwa opiekuńczego na wzór zachodnioeuropejski. Jak to finansować? – Zamierzamy sprawiedliwie opodatkować milionerów i wielkie korporacje. PiS się tego boi. My nie – mówi Maciej Konieczny, jeden z liderów Razem.

Niewykluczone, że te wszystkie projekty będą musiały się zmienić. W marcu rząd PiS zapowiada bowiem przegląd pięćsetki. Odpowiedzialny za program wiceminister pracy Bartosz Marczuk (do niedawna mocno prorynkowy publicysta) zapowiada, że kotwice programu zostaną utrzymane. Jakie to kotwice? Głównie wysokość świadczenia, a także kryterium dochodowe na pierwsze dziecko oraz powszechność systemu od drugiego wzwyż. To istotna deklaracja. Marczuk rozwiewa w ten sposób pojawiające się tu i ówdzie pogłoski, że w sumie nałożenie górnego kryterium dochodowego by się PiS opłaciło. Trochę by zaoszczędził i wysłał sygnał, że bardziej troszczy się o biednych niż o bogatych.

To się nam nie opłaca z dwóch powodów – wyjaśnia jednak Marczuk. – Po pierwsze, nie zamierzamy karać lepiej sytuowanych i bardziej zaradnych odebraniem świadczenia. Po drugie, rachunek zysków jest wątpliwy. Ministerstwo to podobno przekalkulowało. Przy założeniu kryterium na poziomie 5 tys. zł na osobę oszczędności wyniosłyby ok. 80 mln zł. Od tego trzeba – zdaniem rządu – odjąć ok. 76 mln zł kosztu sprawdzenia wszystkich beneficjentów programu. Zostają ledwie 4 mln zysku, więc się nie opłaca. Taka jest (przynajmniej na razie) wykładnia obozu władzy. Co oczywiście też może się zmienić.

Ekonomiczne skutki pięćsetki

Bo wszystkie deklaracje polityczne to dziś oczywiście wróżenie z fusów. Ich realny kształt poznamy najwcześniej w okolicach wyborów parlamentarnych 2019 r. Lider PiS jest wytrawnym politycznym graczem i wie, że samo wprowadzenie 500 plus nie musi zapewnić mu długotrwałej politycznej hegemonii. Dlatego musi znaleźć sposób, by przekonać Polaków, że on nie tylko pięćsetkę dał, lecz również nie pozwoli jej odebrać. Tylko jak to zrobić w sytuacji, gdy (jak pokazaliśmy) opozycja z pięćsetką już jakby się pogodziła? Jedyna szansa w przekonaniu opinii publicznej, że jest inaczej.

Tak było latem, gdy w prasie pojawiły się głosy („Najazd Hunów” w „Newsweeku”), wypowiedzi (Doroty Zawadzkiej, Agaty Młynarskiej), że oto zasilone pięćsetką polskie niziny społeczne wyruszyły na pierwsze od lat nadmorskie wakacje i kompletnie nie wiedzą, jak się tam zachować. Te głosy zostały natychmiast podchwycone i wykorzystane przez prawicowe media. Miały dowodzić, że polskie elity liberalne gardzą ludem. Więc gdy wrócą do władzy, to ich pierwszą decyzją będzie skasowanie pięćsetki.

Oczywiście była to ze strony prawicy interpretacja mocno instrumentalna. Nie można jednak powiedzieć, że PiS i jego medialni sojusznicy sobie te głosy wymyślili. Dlatego warto tu przytoczyć inną niż pisowska opinię, którą dobrze wyraził pisarz i laureat Paszportu POLITYKI Szczepan Twardoch. „Straszne skutki rozdawnictwa państwowych pieniędzy. Hołota nie chce pracować za 3 zł za godzinę. Woli narobić bachorów, a za krwawicę ludzi przedsiębiorczych marnowaną w 500+ kupować alkohol i samochody albo większe telewizory. (…) Dystrybutorzy klasowej pogardy dziwią się potem, że podklasa zakłada koszulki z żołnierzami wyklętymi i innymi postaciami z patriotycznego komiksu i głosuje na partię bystrzaków, która może w zasadzie zrobić wszystko, wyciąć Białowieżę do gołej ziemi i zalać betonem, wypowiedzieć wojnę Rosji, zrywając jednocześnie stosunki dyplomatyczne z USA i Niemcami, wsadzić do więzienia wszystkich reżyserów filmowych, bo im źle z oczu patrzy, we wszystkich galeriach zrobić wystawy obrazów o katastrofie smoleńskiej, zamknąć teatry i wystąpić z Unii Europejskiej. Droga klaso średnia, drogie górne 10 proc., może więc lepiej zapłacić 20 złot za kieliszek prosecco z truskawką, w knajpie, w której kelnerka ma umowę o pracę i przyzwoitą stawkę godzinową, klasowej pogardy dla biedoty się wyrzec, zachować dla siebie albo dzielić się nią tylko w gronie zaufanych przyjaciół, nie na łamach gazet, w zamian zaś uniknąć powieszenia?”. Czy obóz liberalny odrobił już tamtą lekcję „Hunów z 500 plus”?

Tymczasem pora wreszcie na ocenę ekonomicznych skutków pięćsetki. W ostatecznym rozrachunku to przecież one okażą się decydujące. Przegląd tego, co już widać, zacznijmy od wskaźników dotyczących polityki społecznej. W grudniu uwagę przykuło wystąpienie jednego z czołowych polskich autorytetów w tej dziedzinie Ryszarda Szarfenberga. Zebrał on pierwsze dane (oparte głównie na wyliczeniach Banku Światowego). Wynik był zaskakujący. Wyszło, że po wprowadzeniu 500 plus ubóstwo skrajne może spaść w Polsce o 39 proc. A ubóstwo skrajne wśród dzieci nawet o 77 proc. – Te liczby to symulacje obłożone sporym ryzykiem błędu. Ale skala będzie zbliżona. Mamy więc pierwszą ważną informację, że w wyniku programu Rodzina plus nastąpi w Polsce bezprecedensowa redukcja ubóstwa – mówił Ryszard Szarfenberg w czasie naszej redakcyjnej debaty.

Po tym spostrzeżeniu niemal natychmiast otwierają się przed nami dwa problemy. Pierwszy jest taki, czy tego samego celu nie dałoby się osiągnąć za pomocą tańszego i bardziej efektywnego narzędzia? Tak uważa Michał Brzeziński z Uniwersytetu Warszawskiego, który zajmuje się badaniem nierówności ekonomicznych. Jego zdaniem zadziwiające, że tak gigantyczny transfer społeczny jak 500 plus (25,5 mld zł w 2016 r., czyli ok. 1,4 proc. PKB) w tak niewielkim stopniu redukuje skrajne ubóstwo. Przecież ten olbrzymi strumień pieniędzy powinien wymieść biedę niemal całkowicie. Tymczasem on ją tylko ogranicza. Gdyby program 500 plus skonstruować tak, że byłby skierowany tylko do osób żyjących w skrajnej biedzie, to starczyłoby już 12 mld. A problem skrajnej biedy zostałby w Polsce rozwiązany nie częściowo, ale całkowicie. W podobnym kierunku idzie Juliusz Gardawski z SGH, przywołując analizy OPZZ, z których wynika, że już 400 zł na dziecko pozwoliłoby zredukować poziom biedy. A resztę środków można by przeznaczyć na inne cele.

Drugi problem to kwestia tego, by dawać ludziom to, czego naprawdę potrzebują. A nie to, co się wydaje politykom. – Zdaję sobie sprawę, że okrągła suma ładnie wygląda. Ale nasze badania pokazują, że ludziom nigdy nie brakuje do domknięcia domowego budżetu okrągłej sumy. Jednym trzeba 132,20 zł, a innemu 611 zł. Jednej rodzinie brakuje środków finansowych, a innym z kolei opiekunki do dziecka. Dawanie po równo i tego samego jest ryzykowne – wskazuje Joanna Tyrowicz z Uniwersytetu Warszawskiego i GRAPE. Co z kolei łączy się z przekonaniem, że 500 plus to program jak na razie słabo wkomponowany w system pozostałych świadczeń społecznych i rodzinnych. Ale temu akurat da się zaradzić.

Ciekawy pomysł zgłosił już kilka miesięcy temu szczeciński think tank ekonomiczny CenEA. Nazwał go zintegrowanym świadczeniem rodzinnym. Polega to na podzieleniu 500 na połowy. Pierwsze 250 stałoby się świadczeniem powszechnym i bezwarunkowym. Druga połówka zależałaby już od kryterium dochodowego i łączyłaby się z istniejącymi świadczeniami rodzinnymi. To oczywiście model raczej ograniczający dostępność (i koszty) pięćsetki. Należy go jednak potraktować jako zaproszenie do dyskusji.

Ale z cytowanych symulacji Ryszarda Szarfenberga wynika coś ciekawszego. Z danych, które mamy dotychczas (Badania aktywności ekonomicznej ludności wg GUS), widać, że jak na razie wprowadzenie 500+ nie zniechęciło Polaków (a zwłaszcza Polek) do pracy. W trzecim kwartale 2016 r. (w porównaniu z 2015) współczynnik aktywności ekonomicznej kobiet spadł niedostrzegalnie, bo zaledwie o 0,2 proc. Nie sprawdziły się więc podchwycone przez część mediów przewidywania, że pięćsetka natychmiast wyjmie z rynku pracy nawet 235 tys. Polek. Jak to możliwe? – Ci, którzy mają już pewne zawodowe doświadczenie i jaką taką pracę, tak łatwo z niej nie rezygnują – uważa Joanna Tyrowicz. Nie znaczy to oczywiście, że 500+ na rynek pracy nie wpłynie. Bo owszem, wpłynie. Tylko raczej na tych, którzy na niego dopiero wchodzą. Albo wracają po przerwie wywołanej urodzeniem dziecka.

Wciąż otwarte pozostaje również pytanie o to, jak program przełoży się na – słabą w Polsce – pozycję pracownika. Jedna (bardziej lewicowa) interpretacja jest taka, że pięćsetka zadziała trochę jak modny ostatnio bezwarunkowy dochód podstawowy. To znaczy dodatkowy zastrzyk gotówki podniesie siłę przetargową pracy względem kapitału. Co wyjdzie na dobre całemu systemowi. Bo wymusi już nawet nie wzrost płac (płace idą ostatnio w górę), co raczej poprawę na innych polach: większą stabilność zatrudnienia czy choćby elementarny szacunek.

Alternatywną wizję zarysowuje Joanna Tyrowicz. – Okazuje się, że oczekiwania płacowe osób uprawnionych do świadczeń są niższe. Prawdopodobnie Polacy, którzy zarabiają mało, myślą sobie tak: brakuje mi do domknięcia budżetu domowego tyle i tyle. Więc jak dostanę pięćset, to brakuje mi już mniej, więc i mniej muszę zarobić – relacjonuje. Tak czy inaczej, związek 500+ z rynkiem pracy musi pozostać na radarze polityków.

Ciekawe, że im dłużej działa 500+, tym bardziej jego pierwotny cel, czyli poprawa wskaźników dzietności, schodzi na dalszy plan. Ekonomistów to nie dziwi. Głównie dlatego, że nie bardzo wiadomo, co właściwie decyduje o tym, że ludzie chcą mieć dzieci. Pieniądze? Bezpieczeństwo? Perspektywy? Wzorce? Każdy z tych tropów prędzej czy później prowadzi do jeszcze większych wątpliwości. Wiek, w którym statystycznej Polce rodzi się dziś dziecko, przesunął się w okolice trzydziestki. Wygląda więc na to, że kluczowe dla dzietności decyzje o drugim i kolejnym potomku podejmują dziś w Polsce osoby, które już trochę na rynku pracy funkcjonują. I albo już zdążyły wpaść w koleinę pracy słabej i niepewnej, albo jakoś się na nim odnalazły. Dla pierwszych te gołe 500 zł to może być zbyt mało. Bez wątpienia nie pomaga nam też ukształtowany w ciągu ostatniej dekady konserwatywny model polityki rodzinnej, w której ciężar wychowania spada na kobietę, a mężczyzna ma przynosić pieniądze. – Platforma z PSL zaczęły iść w tym kierunku, a PiS jeszcze to pogłębia – przypomina Paweł Kubicki z SGH.

Rozważania ekonomicznych i społecznych skutków 500+ można ciągnąć w nieskończoność. W gruncie rzeczy sprawę da się zamknąć w apelu o elastyczność w podejściu do pięćsetki. Jej najbardziej zatwardziali krytycy (bo nas nie stać) powinni zrozumieć, że ich opór stał się bezcelowy. Ci z kolei, którym logika 500+ się podoba, powinni zwrócić uwagę na koszty finansowania takich projektów. Przegląd stanowisk partii opozycyjnych pokazał, że na razie politycy nie zawracają sobie tym głowy. To błąd.

Cokolwiek by sądzić o PiS, trzeba przynajmniej przyznać, że szło do wyborów 2015 r. z propozycjami wprowadzenia kilku nowych podatków (bankowy, handlowy) oraz poprawy ściągalności pozostałych (głównie VAT). I to miało pomóc w sfinansowaniu pięćsetki bez wpadania w pułapkę długu (POLITYKA 46/15). W zderzeniu z rzeczywistością wiele z tych planów się posypało. Podatek bankowy? Z 6,5 mld rocznie zrobiły się w praktyce 4 mld. Podatek handlowy poszedł do poprawki, a Jednolitej Daniny też na razie nie będzie. Sytuację uratowało uszczelnienie systemu podatkowego (tu faktycznie PiS ma osiągnięcia) czy wypłaty zysku z NBP.

Potencjalni następcy PiS muszą wyciągnąć z tego lekcję, że jeśli chcą 500 plus utrzymać (a może nawet rozwinąć redystrybucję), trzeba nowe podatki wymyślić, wprowadzić w życie i wyegzekwować. Pole manewru jest, bo relacja podatków do PKB wynosi u nas ok. 30 proc., podczas gdy zachodnia norma to raczej 40 proc.

To ważne, zwłaszcza gdy się bierze pod uwagę nowy rysujący się powoli konsens polityczny, że jednak będziemy na tym nowym levelu próbowali grać. Ostatnio w kręgach opozycji pojawił się (trochę żartem) pomysł „PiS plus”. A więc jakiś rodzaj deklaracji, że nieważne, po jaką bombę atomową PiS po pięćsetce sięgnie, opozycja go i tak przebije. Niedużo, powiedzmy o 100 zł. Może ten pomysł warto rozważyć? Może pozwoli on uniknąć nakręcenia się szybkiej przedwyborczej licytacji, bo sprowadzi ją szybko do absurdu? 500 plus politycznie jest już nie do ruszenia, ale nawet na to trzeba dopiero znaleźć pieniądze.

Polityka 5.2017 (3096) z dnia 31.01.2017; Co po PiS; s. 26
Oryginalny tytuł tekstu: "Jeszcze plus czy trochę minus?"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Gra o tron u Zygmunta Solorza. Co dalej z Polsatem i całym jego imperium, kto tu walczy i o co

Gdyby Zygmunt Solorz postanowił po prostu wydziedziczyć troje swoich dzieci, a majątek przekazać nowej żonie, byłaby to prywatna sprawa rodziny. Ale sukcesja dotyczy całego imperium Solorza, awantura w rodzinie może je pogrążyć. Może mieć też skutki polityczne.

Joanna Solska
03.10.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną